-
Notifications
You must be signed in to change notification settings - Fork 4
/
Copy pathColli_princeps.xml
1871 lines (1871 loc) · 453 KB
/
Colli_princeps.xml
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439
440
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
564
565
566
567
568
569
570
571
572
573
574
575
576
577
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
605
606
607
608
609
610
611
612
613
614
615
616
617
618
619
620
621
622
623
624
625
626
627
628
629
630
631
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
644
645
646
647
648
649
650
651
652
653
654
655
656
657
658
659
660
661
662
663
664
665
666
667
668
669
670
671
672
673
674
675
676
677
678
679
680
681
682
683
684
685
686
687
688
689
690
691
692
693
694
695
696
697
698
699
700
701
702
703
704
705
706
707
708
709
710
711
712
713
714
715
716
717
718
719
720
721
722
723
724
725
726
727
728
729
730
731
732
733
734
735
736
737
738
739
740
741
742
743
744
745
746
747
748
749
750
751
752
753
754
755
756
757
758
759
760
761
762
763
764
765
766
767
768
769
770
771
772
773
774
775
776
777
778
779
780
781
782
783
784
785
786
787
788
789
790
791
792
793
794
795
796
797
798
799
800
801
802
803
804
805
806
807
808
809
810
811
812
813
814
815
816
817
818
819
820
821
822
823
824
825
826
827
828
829
830
831
832
833
834
835
836
837
838
839
840
841
842
843
844
845
846
847
848
849
850
851
852
853
854
855
856
857
858
859
860
861
862
863
864
865
866
867
868
869
870
871
872
873
874
875
876
877
878
879
880
881
882
883
884
885
886
887
888
889
890
891
892
893
894
895
896
897
898
899
900
901
902
903
904
905
906
907
908
909
910
911
912
913
914
915
916
917
918
919
920
921
922
923
924
925
926
927
928
929
930
931
932
933
934
935
936
937
938
939
940
941
942
943
944
945
946
947
948
949
950
951
952
953
954
955
956
957
958
959
960
961
962
963
964
965
966
967
968
969
970
971
972
973
974
975
976
977
978
979
980
981
982
983
984
985
986
987
988
989
990
991
992
993
994
995
996
997
998
999
1000
<?xml version="1.0" encoding="ISO-8859-1"?>
<!DOCTYPE TEI.2 SYSTEM "http://www.uni-mannheim.de/mateo/camenatools/DTD/teixlite.dtd">
<TEI.2>
<teiHeader type="text" status="new">
<fileDesc>
<titleStmt>
<title>Princeps, Consiliarius, Palatinus, sive Aulicus, et Nobilis. Ed. postrema, aucta varie aut innovata.</title>
<title type="short">Colli, Hippolyt von: Princeps, Consiliarius, Palatinus sive Aulicus, & Nobilis. - Hanau, 1598-1599.</title>
<title type="sub">Machine-readable text</title>
<author n="Colli">Colli (a Collibus), Hippolyt von (Hippolytus a)</author>
<editor role="editor">Colli, Hippolyt von</editor>
</titleStmt>
<editionStmt>
<edition>XML version, markup prototype, December 1999</edition>
<respStmt>
<name>Ruediger Niehl</name>
<resp>markup</resp>
</respStmt>
</editionStmt>
<publicationStmt>
<publisher>Camena</publisher>
<address>
<addrLine>
<anchor n="http://www.uni-mannheim.de/mateo/camenahist/colli1" type="href" id="colli1"/>
</addrLine>
</address>
</publicationStmt>
<notesStmt>
<note type="href" place="unspecified" anchored="yes">http://www.uni-mannheim.de/mateo/camenahist/</note>
<note type="pathname" place="unspecified" anchored="yes">colli1</note>
<note type="filename" place="unspecified" anchored="yes">Colli_princeps.html</note>
<note type="titleimage" place="unspecified" anchored="yes">s001.html</note>
<note type="srcfile" place="unspecified" anchored="yes">Colli_princeps.xml</note>
<note type="imgpath" place="unspecified" anchored="yes">colli1/jpg</note>
<note type="imgtype" place="unspecified" anchored="yes">html</note>
</notesStmt>
<sourceDesc>
<bibl>Hanau: Guilielmus Antonius, 1598-1599.</bibl>
</sourceDesc>
</fileDesc>
<encodingDesc>
<editorialDecl>
<p>Regeln fuer die Texterfassung 03/2001</p>
</editorialDecl>
<refsDecl doctype="TEI.2">
<p>not necessary</p>
</refsDecl>
</encodingDesc>
<revisionDesc>
<change>
<date>12/2010</date>
<respStmt>
<name>Reinhard Gruhl</name>
<resp>markup</resp>
</respStmt>
<item>typed text - structural tagging completed - no semantic tagging - no spell check performed - no orthographical standardization </item>
</change>
<change>
<date>08/2011</date>
<respStmt>
<name>Reinhard Gruhl</name>
<resp>markup</resp>
</respStmt>
<item>some corrections inserted</item>
</change>
</revisionDesc>
</teiHeader>
<text>
<front>
<pb id="s001"/>
<titlePage><titlePart>
HIPPOLYTI <lb/>
A COLLIBVS <lb/>
PRINCEPS, <lb/>
CONSILIARIVS, <lb/>
PALATINVS, <lb/>
siue <lb/>
AVLICVS, <lb/>
et <lb/>
NOBILIS. <lb/>
Editio postrema, aucta varie aut innouata. <lb/>
Cum rerum et verborum INDICE copiosissimo. <lb/>
HANOVIAE, apud Guilielmum Antonium. <lb/>
M D XCVIII.
</titlePart></titlePage>
<pb id="s002"/>
<gap desc="blank space" resp="sampling"/>
<pb id='s003'/>
<div type='dedication'>
<head>ILLVSTRISSIMO FORTISSIMOQVE HEROI CHRISTIANO PRINCIPI ANHALTINO, ASCANIAE COMITI, SERuestae <hi rend='italic'>Bernburgique domino, etc. Domino meo clementiss.</hi></head>
<p>VERISSIME Plato, nos finem malorum in REPVB. spectare, vel sperare non posse scribit, nisi maxima bonitas et sapientia simul in Rep. potentiae coniungantur. Quapropter multi rerum vsu, doctrinaque insignes viri, vt Reip. principes eo incitarent, de REGNO, de PRINCIPATV, de REGVM institutione et disciplinâ, de conseruatione et conuersione
<pb id='s004'/>
RERVMP. multa doctiss. diligentissimeque scripserunt. Quae cum animaduerterem a plerisque fusius, ne confusius dicam, meo quidem iudicio tractata, quam vt a Principe viro, legi omnia accurate possent; a nonnullis vero breuius quidem; sed sine exemplis, quae hac in re plurimum possunt, dicta: operaepretium me facturum existimaui, si praecipua capita eorum, quae de PRINCIPATVS prudenter, fortiter, ac feliciter administrandi ratione, deque praesidiis et ornamentis, quibus PRINVCEPS munitus esse debet, scripta reperiuntur, breuissime methodiceque, tamquam in tabula Lectori, historicâ illustratione, proponerem. Quod a me paucorum dierum spacio factum (quam bene, penes
<pb id='s005'/>
bonum aequumque Lectorem iudicium esto: obtrectatores namque susque deque fero) tibi fortissime PRINCPVM inscribere placuit. Indigna res T. Celsitudine, inquiet quis; fateor, si me, chartaceumve munusculum respicias; tum vel maxime, quod vt Catulli verbis vtar, sciam</p>
<l>Tibi haec fuisse et esse cognitissima.</l>
<p>Si vero rem, qua de agitur, intuearis, comperies ea quae de perfecto PRINCIPE traduntur, merito tanti PRINCIPIS titulo cohonestata fuisse. Quid enim praestantius esse potest quam vnius hominis arte, sapientia et moderatione Remp. vniuersam opibus affluere, virtute firmari, iure deuinciri, beneuolentia coniungi, atque fieri denique florentis atque beatae vitae participem?
<pb id='s006'/>
Vale HEROS magnanime; et in hoc libello, tamquam in speculo, ea ornamenta omnia contemplare, quae Deus OPT. MAX. in te contulit; hocque de te tibi persuade, quamuis vitae dignitate et meritis, tot clientum tuorum minimus infimusque sim, studio me tamen erga te, fide atque obseruantia nulli concedere. Sospitatorem illum vnicum suppliciter oro, quando te iterum iustissimi huius belli Imperatorem esse voluit, patriaeque libertatem commisit tuendam;</p>
<l>Qualiter puppim rapidis procellis,</l>
<l>Flante nauclerus Zephyro gubernat,</l>
<l>Prorane Syrtes Libycos subintret,</l>
<l>Ore vadoso.</l>
<p>vtis, inquam, tibi porro benedicere, consiliisque tuis perpetuo adesse
<pb id='s007'/>
velit. Iterum vale nobilissime Principum, in quo antiquissimae Anhaltiae gentis, numquam senescens gloria, nunc vt quum maxime viuit ac viget. Kalend. Decembr. CIC IC XCII.</p>
</div>
<pb id='s008'/>
<div type='motto'>
<head>FLAV. VOPISCVS IN AVRELIANO.</head>
<p>QVAERITVR, <hi rend='italic'>quae res malos Principes faciat. Iam primum nimia licentia, deinde rerum copia: amici praeterea improbi, satellites detestandi, eunuchi auarissimi, aulici vel stulti vel detestabiles, et (quod negari non potest) RERVMPVBLICARVM ignorantia. Sed ego a patre meo audiui, Diocletianum Principem, iam priuatum dixisse,</hi> Nihil esse difficilius quam bene Imperare. <hi rend='italic'>Colligunt se quatuor vel quinque, atque vnum consilium ad decipiendum Imperatorem capiunt: dicunt quid probandum sit. Imperator qui domi clausus est, vera non nouit; cogitur hoc tantum scire quod illi loquuntur: facit Iudices, quos fieri non oportet; amouet a</hi> REP. <hi rend='italic'>quos debebat obtinere. Quid multa? vt Diocletianus ipse dicebat,</hi> Bonus, cautus, optimus venditur IMPERATOR.</p>
</div>
</front>
<body>
<div1 id='CoPH.01' n='1' type='book'>
<pb id='s009' n='1'/>
<head><hi rend='italic'>HIPPOLYTI a COLLIBVS</hi> PRINCEPS.</head>
<div2 id='CoPH.01.01' n='1' type='chapter'>
<head>CAPVT I. De Imperio, quot eius formae; quae nam dignior.</head>
<p>IMPERII VOX, quamuis latissime pateat, vt quae ad omnes pertineat, qui quoquo modo iubendi prohibendique facultatem habent, vt plurimum tamen ad magistratus summos refertur: quo sensu imperium dicimus aut vnius esse, aut plurium: illud <hi rend='italic'>Monarchiam,</hi> id est, Principatum, hoc, si paucorum, <hi rend='italic'>Aristocratiam;</hi> si omnium, vel maioris partis, <hi rend='italic'>Democratiam;</hi> hoc est, populi statum vocamus. <note>Aristot. 8. Polit. c. 10.</note> Ideo Philosophus: <hi rend='italic'>Vel pauci,</hi> inquit, <hi rend='italic'>vel multi communem vtilitatem in gubernatione sequuntur: has esserectas Rerumpubl. Formas necesse est.</hi> Quando autem ad propriam vtilitatem vel vnius, vel paucorum, vel multitudinis gubernatur, transgressiones sunt et labes. Thebaeorum
<pb id='s010' n='2'/>
<note>Strabo lib. 4. et. 14.</note> Rhodiorum, Massiliensiumque dominatus Aristocraticus erat; Atheniensium <note>Pausianias.</note> vero, Democraticus. quod Pausanias his verbis testatur: <hi rend='italic'>Nullam nouimus</hi> (inquit) <hi rend='italic'>popularem Rempublicam magnos habuisse progressus, Atheniensibus exceptis; qui et praecipuâ quadam prudentiâ caeteris Graecis praestiterunt, et suas religiosissime omnium leges obseruarunt.</hi> Principatum quod attinet, iusta dicitur ad populi vtilitatem VNIVS gubernatio. Dixi, <hi rend='italic'>ad populi vtilitatem:</hi> quia nihil aliud est <hi rend='italic'>imperium</hi> (vt sapientes definiunt) <hi rend='italic'>nisi cura salutis</hi> <note>Cicer/de Offic lib. 1.</note> <hi rend='italic'>alienae. Vt tutela, sic procuratio Reipubl. ad vtilitatem eorum qui commissi sunt, non ad eorum quibus commissa, gerenda est.</hi> Principes, ait Plutarchus, Dei ministri sunt ad curam et salutem hominum, vt bona quae Deus illis largitur, partim distribuant, <note>M. Cicero ad Att.</note> partim seruent. <hi rend='italic'>Vt gubernatori cursus secundus, medico salus, imperatori victoria: sic Reip. moderatori, beata ciuium vita proposita est, vt opibus firma, copiis locuples, gloria ampla, virtute honesta sit.</hi> Hoc enim primi homines spectarunt, cum se vnius potestati permitterent, non vt libertatem, vitam, fortunas, vnius facerent praedam:
<pb id='s011' n='3'/>
quod iis accidit, qui victi armis, constricti hostibus deduntur; sed vt esset qui sua prudentia et consilio multorum salutem, pari atque aequabili iure, rempubl. administrando, in hominum societate tueretur. Testatur Spartianus Hadrianum Imperatorem saepe pro concione dixisse, <hi rend='italic'>Ita se remp. gesturum, vt sciret populi rem esse, non propriam:</hi> ideo Pelopidas Epaminondae collega, orante (cum ad praelium se pararet) vxore vt se seruaret; <hi rend='italic'>Id aliis,</hi> inquit, <hi rend='italic'>est subiiciendum; Imperatori vero vt</hi> <note>Seneca lib. 1. de benefic. sub finem</note> <hi rend='italic'>seruet ciues.</hi> Et Seneca: <hi rend='italic'>Nullum ornamentum, Principis fastigio dignius</hi> (inquit) <hi rend='italic'>pulcriusque, quam illa corona,</hi> OBERVATOS CIVEIS: <hi rend='italic'>non hostilia arma detracta victis, non currus Barbarorum saguines cruenti, non parta bello spolia.</hi> Hanc Principatus formam, anti quissimam esse plaerique fatentur. nam (vt omittam illud, Principem Dei imaginem, qui totius orbis rex est, exprimere) quem olim homines prudentissimum et iustissimum iudicabant, Reiquepubl. praefuturum cum fructu sperabant, ad eum imperium deferebant, et post eum ad filios saepe. tale enim est iudicium, fore vt liberi, quemadmodum
<pb id='s012' n='4'/>
oris lineamenta referunt, parentis etiam virtutem imitentur.</p>
<l>---nammque leonobus</l>
<l>Quis nasci pauidos, quis lepores vidit.</l>
<p>Rempubl. itaque primo Reges tenuerunt, tum Tyranni: quibus pulsi, factio optimatum inuasit: quae cum superbire inciperet, contemtaque eâ quae inter ciues esse solet aequalitate et potentiae proportione, luxui se dederet, plebem eô deduxit, vt non ante seditionibus in vrbe agitandis conquieuerit, quam <note>Polyb. lib. 6.</note> et ipsa in partem magistratuum totiusque Reipub. venerit. Sed cum et hîc nimia licentia tranquillitatem corrumperet, magistratusque contemneretur, et quisque prolibitu, viueret, ad PRINCIPATVS formam rediit: quam etiam optimam esse Plato, Aristoteles, Xenophon, Plutarchus, Dion, Philostratus, aliique statuissie videntur. Persae, sane quum post Magorum caedem de magistratu constituendo inter sese contulissent, Monarchiae primas, Dario Rege declarato, dederunt. Constantissimam esse historiae <note>Berosus.</note> docent. Regnarunt Assyrii mille et quingentos annos, vsque ad Arbacem: post
<pb id='s013' n='5'/>
distractum vero imperium ab Arbace, trecentos quinquaginta: AEgyptii, antequam AEgyptus in prouinciam redigeretur, ad duo annorum millia: Gothi, mille et trecentos: Franci, mille et fere <note>Iouius in descript. Scot et Buchananus</note> ducentos: Scoti, mille et septingentos annos: numerantur a Fergusio ad lacobum VI. incorrupta annorum memoria centum quinquaginta et vnus Reges. Apud Germanos mansit Augustalis dignitas per octingentos annos. vt de ceteris <note>Lib. de. Rep.</note> nihil dicam. Scio Ciceronem temperatam Reipub. formam, quam se legibus et institutis informaturum profitetur, optimam iudicasse; vt et alii post eum. Qualis fuit aliquando Dynastia AEgyptiorum et Etruriae, in quibus plures erant reguli, qui vni subiiciebantur, paris propemodum potestatis, qui lingua Etrusca <hi rend='italic'>Larthes,</hi> id est, summus princeps dicebatur. Isque erat quam diu viueret Princeps; alii quotannis mutabantur, vnde <hi rend='italic'>Dynactia cum Larthe et sine Larthe,</hi> apud AEgyptios. quod Veneti obseruare aliqua ratione etiamnum videntur. <note>Bodinus de Repub. l. 2.</note> Sed si rem penitius intueamur, nullam Rempublicam ex duobus, pluribusve
<pb id='s014' n='6'/>
generibus conflari reperiemus. Species enim et formae rerum non miscentur naturâ: si fit cogitatione, quod inde prouenit monstrum est: cuius generis Centauri sunt et Chimaerae. Duumuiratum igitur, Triumuiratum, et his similia omnia, Aristo cratiam appellare non veremur. Ad rem: facilius vnius Imperio paretur, facilius sub ditorum impetus refraenantur, et quô non oportet mentes retrahuntur; quam multorum; Ideo in difficillimis quibusque temporibus Dictator Romae creabatur, qui summum Imperii ius habebat, et potestatem plane regiam; vt vel ex insignibus apparet. Theophrastus quoque in libris suis De regno, ciuitates scripsit Graecas in rebus difficilimis ad modicum temporis, eiusmodi magistratus instituissie, quos <hi rend='italic'>AEsymnetas,</hi> vocabulo vernaculo, appellabant. quemadmodum Mitylenaei Pittacum aliquando contra exules, qui Alcaeum sequebantur, elegerunt, vt scribit Halicarnasseus. Huc pertinet illud <note>Aristoteles. Plutarch.</note> Philosophi de simpliciter Ente: <hi rend='italic'>Illud optimum, quod maxime vnum est.</hi> Quo respexit Darîus, qui Alexandro respondisse
<pb id='s015' n='7'/>
fertur, <hi rend='italic'>solum Sole vnico, non Solibus geminis moderari posse.</hi> De vero Principatu loquor, non de Tyrannide. <hi rend='italic'>Optimus</hi> <note>Lib 2. De beneficiis.</note> <hi rend='italic'>ciuitatis status sub rege iusto,</hi> ait Seneca.</p>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.02' n='2' type='chapter'>
<head>CAPVT II. De Principatus acquirendi modis: et an acquisitio conseruationi praeferri debeat?</head>
<p>PRINCIPATVS acquiritur subditorum voluntate liberâ, vel coactâ; liberâ iterum vel tacitâ, vel expressâ, quod Plato <hi rend='italic'>secundum genus</hi> dixit, et <hi rend='italic'>secundum legem:</hi> istud suffragio fit, vt in Imperatoris electione. In Polonia quoque Reges eligi solent ordinum omnium voluntate: vt et in Dania. Illud successione fit: vt <note>Ex Frid. I. Imp. diplomate.</note> in Galliâ. quocirca quum mortuo Lothario Galli Carolum Caluum creassent, Adrianus P. R. ad Hinemarum Remensem episcopum scribens, designatum Regem excommunicari iussit, aliumque eligere permisit. Ad quod triplex Galliae status respondit: <hi rend='italic'>Numquam tale quid a Pontifice Romano ad Galliae Episcopos missum fuisse: Reges Galliae nasci, non eligi solere.</hi> Idem in Hispania, Lusitania, Anglia, aliisque locis obseruatur. Coactâ subditorum voluntate acquiri Imperium aliquod dicimus,
<pb id='s016' n='8'/>
quod vi, armis scilicet, obtinetur. Persae a Romanis armis subacti, in seruitutem <note>Strabo lib. 12.</note> redacti sunt. Eadem ratione Macedonum Reges, Atheniensem populum, vrbesque, sed et Asiam occuparunt. Armis quoque Carthago Romanis; tota Africa et Europa, et ipsa Roma, caput mundi, pressis tandem ceruicib. Gothorum iugo seruiliter se submisêre. Non multis ante annis Constantinopolis cum reliqua Graecia, manus Turcarum insolentiae religandas praebuit. Huius rei alia <note>Machiau. In. Pr. cap 8.</note> infinita apud Historicos exempla leguntur. Sed et deditione, emptione, permutatione, donatione, matrimonio cum foemina Principatus haerede, Imperia acquiri, vel aequipollenti; vt sorte, testamento (nam de iis qui scelere ad Principatum peruenerunt, loqui, non est nostri instituti) solent. Sic matrim onio Gallia Belgica familiae Austriacae obuenit, et Algarbiorum regnum Alfonso x. Castilliae <note>Genes. 47.</note> regi. AEgyptii fame coacti, se suosque agros Regi Pharaoni, in perpetuam seruitutem addixere. Post Pertinacem certe Romanum Imperium quasi in foro et mercatu, venale propositum fuit:
<pb id='s017' n='9'/>
<note>Xiphilinus. Herodianus</note> idque vendebant ii, qui Imperatorem interfecerunt. Emebant Sulpitianus et Iulianus Iurisc. Sulpitianus singulis militibus ducentos aureos obtulit; Iulianus quinquaginta ducentis adiecit: qua adiectione permoti milites, ipsi Imperium <note>Iosephus lib. 7. cap. 26. belli Iudaici.</note> cum applausu vendiderunt. Vespasianus vero omnem ludaeorum agrum, subacta Iudaea, per Liberium Maximum, procu <note>C. Sigon. lib. 8. Regni Ital.</note> ratorem suum, vendi iussit, solis octingentis militibus illic relictis in castello Amaus. Et cum Leo IX. P. R. cum Henrico III. Imp. anno 1053. natalem Vormaciae celebraret, insignem tunc temporis inter Imperatorem et Pontificem Romanum Principatuum nonnullorum <note>Athenaeus 1. 27.</note> permutationem factam scribunt. Magnus Cyrus Pytharcho familiari suo seprem <note>Ioseph. 15. 11.</note> vrbes largitus est. Romani Acarnanibus Leucadem et Anactorium opida donarunt. Augustus ludaeorum Regi, Herodi, Gadara, Hippon et Samariam: et in maritimis Gazam, Anthedonem, Ioppem, Stratonisque turrim, sponte sua attribuit. Haec in antiquis Principatibus obtinent. Nouus nascitur, vel cum fit vbi antea non erat; vel, cum immutantur
<pb id='s018' n='10'/>
leges et forma prioris, aut in successione, aut in electione, aut in dignitate. <note>Suet. et Tacit.</note> Augustus populi Rom. gratiam. inaudita magnificentia, ludis, venationibus, gladiatoriis muneribus, congiariis, conuiuiis et aliis illecebris aucupatus, populo libertatem eripuit: quo facto, populi opes et potentiam circum cidere primum, postea amputare coepit: nam octoginta millia ciuium, qui frumentum ex publico accipiebant, in colonias remotissimas relegauit: reliquis collegia sodalitiaque dempsit; atque sic ad Principatum peruenit. Apparet ex his, magnum quid esse Imperia acquirere: sed non minor, immo maior virtus est, ea tueri et conseruare. Ideo Scipio cum censor esset, noluit in carmine, sicuti moris est, poni, DII AVCETE; sed, DII CONSERVATE <hi rend='italic'>Rempubl. Satis,</hi> addens, <hi rend='italic'>habemus</hi> <note>Iustinus lib. 25.</note> <hi rend='italic'>auctam, dummodo conseruetur.</hi> De Pyrrho hoc fertur, ipsum inuictum in deuincendis regnis fuisse; sed deuictis, acquisitisque celeriter caruisse. Quapropter Augustum quoque mirari solitum scribunt, non induxisse Alexandrum <note>Sueton. Dio.</note> Magnum in animum, qua ratione acquisita
<pb id='s019' n='11'/>
conseruaret, sed tantum quo pacto quaesitis alia adiiceret. <hi rend='italic'>Stultum est,</hi> inquit <note>Thucydid. lib 6. Plut. in Pelopida. Amm. Marc. lib. 25.</note> Thucydides, <hi rend='italic'>eos inuadere, quos victor in officio continere non possit.</hi> Eô quoque respexisse videntur Lacedaemones, qui maiori eos poena afficiebant, qui clypeum, quam qui gladium amisissent. Epaminondas moriens quaesiuit, an clypeus saluus esset. Ideo Tacitus De morib. Germ. <hi rend='italic'>Corpora,</hi> inquit, <hi rend='italic'>suorum etiam in dubiis proeliis referunt: scutum reliquisse, praecipuum flagitium.</hi> At maiori cum applausu, inquiet quis, vulgo excipiuntur, qui Imperia acquirunt. Ita est: quia nempe sese magis oculis nostris offerunt, maior strepitus rumorque excitatur, immo nouum quid videtur. Admiramur saepe iratum mare, et torrentem, sed non idcirco placidum secundumque mare, amoenum flumen minus vtile iucundumque est.</p>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.03' n='3' type='chapter'>
<head>CAPVT III. De Principatus conseruandi rationibus: et de Iustitia Principi in se ipsum seruanda.</head>
<p>IMPERIORVM conseruatio non in hostium sola propulsione, sed et in subditorum perpetua obedientia consistit: quam vt Princeps adsequatur, necesse
<pb id='s020' n='12'/>
est vt duo Principatuum venena, contemtum et odium vitet, et apud suos BENEVOLENTIAM, MAIESTATEMQUE <note>Procop.</note> sibi conciliet. Recte itaque ille, <hi rend='italic'>Principem statum suum, multorum amore et fidelitate communire debere,</hi> non metu solo, vt nonnullis placet. Qui enim amat violare, metuit quem amat; qui vero metuit nec amat, is odit; insidiasque vel struit, vel oblatas accipit.</p>
<l>Necesse est multos timeat, quem multi timent.</l>
<p>et in Oedipo Seneca:</p>
<l>Qui sceptra duro saeuus imperio regit,</l>
<l>Timet timentes; metus in auctorem redit.</l>
<p><hi rend='italic'>Ii demum tuto imperant,</hi> aiebat M. Aurelius, <hi rend='italic'>qui non metum ex crudelitate, sed amorem ex bonitate ciuium suorum animis instilant.</hi> Firmissimum id imperium, quo obedientes gaudent. Eô respexit Aratus, cum <note>Plutarch in vita Arati.</note> Regem Philippum his verbis alloqueretur: <hi rend='italic'>Multi in Creta magnique montes enati sunt, multi in Boeotia et Phocide, tum alibi mediterranei et maritimi loci bene muniti: quorum tu, cum nullum occuparis, omnes tamen incola, vltro imperata faciunt: quippe saxis et praecipitiis latrones inhaerent,</hi> REX FIDELITATE <hi rend='italic'>suorum et</hi> FAVORE;
<pb id='s021' n='13'/>
<note>Lib. 3. histor.</note> <hi rend='italic'>fortius tutius ve nihil habet. Obsequium,</hi> ait Tacitus, <hi rend='italic'>inde in principem et aemulandi amor validior, quam poena ex legib. et metu.</hi> Quamuis autem omnes virtutes id efficere valeant; si tamen propius rem consideremus, nonnullae reperiuntur, quae <hi rend='italic'>Beneuolentiae</hi> plus, aliae quae <hi rend='italic'>Maiestatis,</hi> id est, auctoritatis plus sibi conciliant. Ad primum membrum refero <hi rend='italic'>Humanitatem, Iusticiam</hi> et <hi rend='italic'>Beneficentiam. Studia hominum,</hi> dicebat ille, <hi rend='italic'>Comitate, Iustitia et Liberalitate conciliatur.</hi> Ad alterum vero, <hi rend='italic'>Prudentiam et Fortitudinem.</hi> <note>Sext. Aurel. in Traiano.</note> <hi rend='italic'>Duo sunt,</hi> inquit Sex. Aur. in Traiano, <hi rend='italic'>quae ab egregiis Principibus exspectantur, Sanctitas domi, in armis Fortitudo, vtrobique Prudentia.</hi> De his igitur, faciente Deo, ordine disseremus. Laudat Traianum Plinius, quod mansuetudine et peculiari quadam affabilitate, non frontis contractione, non elato supercilio, populorum reuerentiam aduersus se pararit. Est igitur Principis, omnibus faciles ad se aditus praebere, omnes leniter ac patienter audire: etiam infimorum querelis et desideriis aurem praebere benignam; qua ratione ianuam suam amoris excubiis defendet. <hi rend='italic'>Laudabile est</hi> (ait ad Gratianum
<pb id='s022' n='14'/>
Ausonius) <hi rend='italic'>Imperatorem interpellantibus faciles praebere aditus, nec de occupatione caussari. Tunc confirmas adhuc cunctantes, etiam querimoniis explicatis, ne quid adhuc sileatur interrogas.</hi> Alterum quod attinet: <hi rend='italic'>Reipublicae bene constitutae fines non gladiis,</hi> dicebat Agesilaus, <hi rend='italic'>sed iusticia terminantur.</hi> Recte: Reipubl. enim firmamentum, in iuris aequabilitate et in iudiciorum integritate consistit. Iusticiam seruabit Princeps non solum inter subditos, sed et in se, vt sc. sibi dictis legibus subiiciatur. Qua de re eleganter Apollonius Tyaneus Domitiano apud Philostratum. <note>Lib. 2.</note> <hi rend='italic'>Haec mihi dicta sint de legibus; quas, si tibi imperare non putaueris, ipse non imperabis.</hi> Iustitia regia duas partes habere dicitur; quarum vna de his est, quae transiguntur inter Principem et subditos; altera, de his quae fiunt inter subditos. Extollitur merito Traianus, quod consule sedente, et iuramentum praebente, iurarit, expresseritque verba quibus caput suum, domum suam, si scienter fefellisset, Deorumirae consecraret. <hi rend='italic'>Ingens gloria tua Caesar:</hi> (inquit) <hi rend='italic'>ipse te legibus subiecisti: quas nemo Principi scripsit: sed tu tibi</hi>
<pb id='s023' n='15'/>
<hi rend='italic'>nihil amplius vis licere, quam nobis. Sic fit vt nos plus tibi velimus. Non est Princeps supra leges; sed contra, leges supra Principem. Principis potestas, iustitiae ponderibus semper exigenda est, vt felicitatis,</hi> ait ad Traianum Plinius, <hi rend='italic'>est, posse quantum velis; sic magnitudinis, velle quantum iure possis.</hi> Sunt Principes instar turrium; quae, quô maiores et altiores, eo melius etiam ex longinquo cernuntur. Regiae fortunae sublimitas, facta dictaque eorum in obscuro esse non patitur. Non modo domum, sed cubicula etiam eorum, intimosque recessus recludit, omniaque etiam arcana explicat. <hi rend='italic'>Magnum est personam in rep. tueri Principis, qui non animus solum debet, sed oculis seruire ciuium,</hi> ait Cicero. Recte Claudianus Imper. Honorio:</p>
<l>Hic te praeterea crebro sermone monebo,</l>
<l>Vt te totitus medio telluris in orbe</l>
<l>Viuere cognoscas, cunctis tua gentibus esse</l>
<l>Facta palam, nec posse dari regalibus vmquam</l>
<l>Secretum vitiis.</l>
<p><note>Plutarch</note> Et certum est, minima quaeque Principum errata notari, et pro magnis haberi; sicut verrucae in facie foediores, quam
<pb id='s024' n='16'/>
in reliquis corporum partibus conspiciuntur. Notissimum est illud Graecorum prouerbium, <hi rend='italic'>Acapite piscem primo computrescere:</hi> quo (licet obscurius) significatur, Principem virum insigniter turpem, mox dare labem in plures. Scribit <note>Paterculus lib. 2.</note> Paterculus, <hi rend='italic'>Principem optimum ciues suos faciendo docere; cumque Imperio maximus sit, exemplo maiorem esse debere.</hi> Idcirco <hi rend='italic'>Reipubl. anima</hi> vocari solet, ad cuius vitam motumque et ipsa viuit et mouetur. <hi rend='italic'>Vita principis,</hi> ait ille, <hi rend='italic'>censura, eaque perpetua est, ad hanc dirigimur, ad hanc conuertimur; nec tam imperio nobis opus est, quam exemplo.</hi> Vt illud a Platone diuinitus dictum sit, <hi rend='italic'>Quales in Rep. principes, tales ciues: quales dominae, tales catuli.</hi> Proinde igitur vt Principes vel equis, vel armis, vel libris, vel canibus et venandi studio, vel ludis, conuiuiis, alea etiam et amoribus delectantur, et eos videmus qui sub eorum imperio sunt, consimilia sectari studia; nec speculum magis ad vultum, quam mores ad eorum studia et voluntates comparare; atque id non in actionibus tantum et studiorum quibusdam generibus, sed in ipso etiam motu corporis et
<pb id='s025' n='17'/>
incessu, totoque habitu. Alterum quod Princeps in se obseruare debet, vt subditos non solum ab hoste externo defendat, sed domi quoque insuetis nimiisque extorsionibus ne grauet, aut a rapacibus suis ministris supra modum onerari patiatur. <note>Sueton. in Tiberico.</note> <hi rend='italic'>Boni</hi> enim <hi rend='italic'>pastoris est, tondere pecus, non deglubere.</hi> Et scitum est illud Roboami. Inter omnia autem memorabile est illud Antiochi Asiae Regis, qui omnibus <note>Liuius.</note> regni sui prouinciis scripsit: <hi rend='italic'>Si quid in litteris, quae eius nomine scriberentur, esset quod legibus aduersum videretur: crederent ignaro se eiusmodi litteras scriptas fuisse, et propterea eis non parerent.</hi> Antigoni quoque illud notandum est. nam asserente quodam Regibus omnia honesta et iusta esse: <hi rend='italic'>Per Iouem,</hi> inquit, <hi rend='italic'>sed Barbaris: nobis vero ea demum honesta, quae honesta; et iusta, quae iusta.</hi> Clarius Traianus, praefectum praetorio inuestiens; <hi rend='italic'>Accipe hunc gladium: et, si iuste imperaro, pro me vtitor: sin minus,</hi> <note>Lib. 1. De clementia.</note> <hi rend='italic'>contra me. Errat enim,</hi> ait Seneca, <hi rend='italic'>si quis existimat tutum ibi Regem esse, vbi nihil a</hi> <note>Sueton.</note> <hi rend='italic'>regetutum est.</hi> Sed et subditis priuilegia (si quae habent) conseruanda sunt. Augustus Imp. Gallum hominem donare
<pb id='s026' n='18'/>
Romana ciuitate noluit, quamuis Liuia vxor intercederet; ne aliquid Romanorum priuilegiis detrahere videretur: affirmans se facilius passurum fisco aliquid detrahi, quam ciuitatis Romanae honorem vulgari. Quod si honores fauoresque distribuendi sint, merita cuius libet potius quam caeteros gradus respiciet. Certum namque est, multos Principatus dissidiis inter optimates populumque <note>Machiauellus.</note> ortis, euersos fuisse. <hi rend='italic'>Hi qui iustitiam tuebuntur</hi> (ait Cicero) <hi rend='italic'>imprimis operam dabunt, vt iuris et iudiciorum aequitate suum quisque teneat:</hi> id est, vt neque tenuiores propter imbecillitatem circumueniantur, neque locupletibus obsit inuidia. Animis enim semel hostili odio imbutis, ita dimicant, vt etiam publicam, salutem et propriam libertatem hostibus suis interdum prodere videantur. Hoc iusticiae Regiae proprium est, vt summa cum infimis, media cum vtrisque connectat, conseruet, conciliet. AEqua igitur lance Iusticia vtetur, omnibus ex aequo aderit, omnes aeque audiet: <hi rend='italic'>Non</hi> <note>Syrach cap. 35.</note> <hi rend='italic'>despicit Dominus,</hi> inquit sapiens Syrach, <hi rend='italic'>preces pupilli, nec viduam si effundat loquelam</hi>
<pb id='s027' n='19'/>
<hi rend='italic'>gemitus: nam lacrymae viduae ad maxillam descendunt, a maxilla ad caelum, et Dominus exauditor non delectabitur.</hi> Recte anus illa Philippo Macedonum Regi, <note>Plutarch.</note> qui sibi ocium non suppetere eam audiendi praetexebat, respondit: <hi rend='italic'>Ergo ne Rex sis.</hi> Porro quia praemia gratiosissima, poenae vero odiosissimae sunt, optime fecerit, si ipse praemia omnia magistratus, curationes, munera, largitiones, beneficia, restitutiones, priuilegia tribuat; poenam vero irrogare ministros sinat: vt hac ratione beneuolentiam quidem in se, odium in alios deriuet. Ideo veteres AEgyptii, legem inde a Prometheo vsque repetebant, qua Reges non modo occidere prohiberentur, sed etiam supplicia spectare, vt scribit Plutarchus; ne ex illis spectaculis vllum in spectatoribus crudelitatis vestigium restaret.</p>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.04' n='4' type='chapter'>
<head>CAPVT IV. De Iustitia inter subditos; deque Iudicum officio.</head>
<p>PROPTER iniustitiam, iniurias, contumelias et dolos transferuntur regna de gente in gentem; Regiae domus et clarissimae familiae exstinguuntur, et vna populus cum suo saepe corruit Principe.
<pb id='s028' n='20'/>
Idem est iustitia in regno, quod clauus in naui; qui, nisi recte regatur, nauis cum rectoribus, nautis et gubernatore submergetur. In alios seruari Iusticiam dicimus, quum ius suum cuique tribuitur, et alter ab altero non laeditur: quod tum demum fiet, si vis et fraus omnis a subditis arceatur. Vis remouetur, si laedentes, vt famae alterius inhiantes, homicidae, latrones, et similes debita poena afficiantur. Fraus euitatur, si modos illegitimos dominii acquirendi, contrahendi item et agendi procul habeamus. Princeps igitur seuere in monopolia exercentes, in foeneratores, falsarios, inertes et ociosos, litium studiosos, et qui huius generis sunt, animaduertet. Vix credibile est, quantum beneuolentiae, sed et gloriae sibi hac ratione multi olim Principes <note>Frossard.</note> Graeci Romanique conciliarint; sed et Patrum nostrorum memoria, Ludouicus XII. vnico illo in vitilitigatores edicto. nam merito exclamat Iul. Caesar Scaliger:</p>
<l>Heu litigiorum rabies, furens Erinnys,</l>
<l>Heu iudiciorum fera, pestilens Charybdis,</l>
<l>Eheu remoras luminis atque veritatis</l>
<pb id='s029' n='21'/>
<l>Ah iustitiae tormina!</l>
<l>Queis neque deterius potuit, nec tristius vllum</l>
<l>Iupiter iratus terris immittere monstrum.</l>
<p>Quot, heu! litium hodie dilationes, quot reorum subterfugia, quot pragmaticorum fraudes, et veteratoriae imposturae reperiuntur? quot iudicum fastidia et fastus, quot indignitates deuorare necesse <note>Plutarch. in Solone et Lycurg. Aristot. in lib. De legib. Cato lib. 1. de re rust. cap. 1.</note> est? Sed reprimo me. De foenore hoc certum est, nullam pestem in ciuitate lethaliorem esse: tamquam cancer etenim ossa et neruos Principis Reique publ. exedit. Interrogatus M. Cato quid esset foenerari; <hi rend='italic'>Quid est,</hi> respondit, <hi rend='italic'>hominem occidere?</hi> Ideo Romani foeneratorem grauius quam furem puniebant. Verum, quia Princeps, qui et aliis intentus esse debet, solus Iustitiae subditis administrandae non sufficit, per ministros delegatos id faciat necesse est. Hos Iurisperitos, viros bonos, seueros, incorruptos, inadulabiles, contra improbos nocentesque immisericordes, atque inexorabiles esse decet, quibus per se extra Iuris praecepta nihil liceat. <note>A. Gellius l. 14. cap 4.</note> Dabunt hi operam, vt summos cum infimis pariiure retineant; neque alteri
<pb id='s030' n='22'/>
partium faueant, alteri iniquiores sint. Haec causa fuit dubio procul, quae Areopagitas olim mouit, caussas non nisi noctu in tenebris cognoscere, ne Iudices dicentium, sed eorum quae dicebantur, <note>Lamp. in cius vita.</note> rationem haberent. Laudabile Alexandri Seueri institutum est, vt quem ad honores, prouinciarum vel Iustitiae gubernacula prouehere cuperet, eius nomen programmate publico peruulgaret, vt de anteacta vita inquireretur, poena tamen capitali in calumniatores decreta.</p>
<l>Est delatorum genus vtile; saeua nocentum</l>
<l>Ne Regum lateant peccata, bonosque malosque,</l>
<l>Vt quamuis absens facile internoscere possit.</l>
<l>Est ita: dum norint sibi non impune futurum,</l>
<l>Si quid in auriculam mendax effundere lingua</l>
<l>Ausa fuit.</l>
<p>Priuatis quidem hominibus, nullam aliis iniuriam inferre satis est: sed Principem prouidere etiam oportet, ne ceteri faciant. nihil enim eorum interest qui iniuriam patiuntur, a quo nam eam acceperint. <note>Xiphil. in Galb.</note> Itaque Galba, teste Dione, licet ipse nihil per iniuriam faceret, tame quod sineret alios facere, vel ignoraret,
<pb id='s031' n='23'/>
male audiebat. Ad iudices vt reuertar, <hi rend='italic'>eorum quoque est puras manus Deo, Imperatori et legi praestare,</hi> ait Iustinianus: et nullum <note>Auth. de iud 17.</note> contingere lucrum, neque maius, neque minus, neque captiosum quiddam, sed contentum esse solis tibi a fisco ministratis, et tam per te, quam per eos qui circa te sunt, purum vndique seruare ius. Quod et inter ceteras Pentateuchi leges, a Deo optimo max. dictatum, his verbis: <hi rend='italic'>Iudices constitues in omnibus portis tuis vt iudicent populum iusto iudicio, nec in alteram declinent. Non accipies personam neque munera; quia munera excaecant oculos sapientum, et mutant verba iustorum.</hi> Est et ad hanc pestem auertendam aphorismus cruentissimus in Legibus Decemuiralibus; <hi rend='italic'>Iudicem arbitrum veiure datum, qui ob rem iudicandam pecuniam accepisse conuictus sit, capite punito.</hi> Ad summam, Iudex neque cuiusquam gratiae, neque potentiae cedet, nec misericordiâ, nec inuidiâ, neque odio commouebitur; sed vere semper et incorrupte ex legibus iudicabit.</p>
<l>Non illum populi fasces, non purpuraregum Flectit.</l>
<pb id='s032' n='24'/>
<p>Notanda illa losaphati ad iudices verba; <hi rend='italic'>Videte quid faciatis. non enim hominis iudicium exercetis, sed Dei: et quodcumque iudiucaueritis, in vos redundabit.</hi> Ad beneficentiam transeo, si prius dixero, in dubiis Principem ad lenitatem in constituendis <note>Vulcat. Gallic.</note> poenis inclinare debere. <hi rend='italic'>Propria est clementia regum. Qui vult amari,</hi> inquit ille, <hi rend='italic'>languida regnet manu. Nihil est,</hi> inquiebat Antoninus Pius, <hi rend='italic'>quod Imperatorem Romanum magis commendet gentibus, quam clementia. haec Caesarem Deum fecit: haec Augustum consecrauit.</hi> et quae sequuntur. Scribit Fl. Vopisc. multos Aurelianum neque inter bonos, neque inter malos Principes ponere, idcirco quod ei clementia, Imperatorum dos prima, defuerit. <note>Ep. 46. l 3. variarum.</note> <hi rend='italic'>Materia est gloriae principalis</hi> (ait apud Cassiodorum Theodoricus Rex) <hi rend='italic'>delinquentis reatus: quia nisi culparum occasiones emergerent, locum piet as non haberet.</hi></p>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.05' n='5' type='chapter'>
<head>CAPVT V. De liberalitate et beneficentia Principis.</head>
<p><note>Marlor. Topogr lib. 5. cap. 22.</note> MARMOR Romae repertum fuisse scribunt in Traiani foto, quod Romanos hos characteres continebat: <hi rend='italic'>Potentissima dos in Principe, liberalitas atque</hi>
<pb id='s033' n='25'/>
<note>Polyb.</note> <hi rend='italic'>elementia.</hi> Nam <hi rend='italic'>Principis est</hi> (inquit Polybius) <hi rend='italic'>benefaciendo vniuersis cum liberalitate et clememtia sponte subiectos, gubernare in mutua semper beneuolentia cum ciuibus viuentis.</hi> <note>Lib. 2. De offic.</note> Recte Cicero; <hi rend='italic'>Liberalitate qui vtuntur, beneuolentiam sibi conciliant: et (quod altissimum</hi> <note>Amm. Marcel lib. 3.</note> <hi rend='italic'>est, ad quiete viuendum) charitatem.</hi></p>
<l><note>Horat l. 1. Satyr. 1.</note> Non vxor saluum te vult, non filius: omnes,</l>
<l>Vicini oderunt, noti, pucri atque puellae.</l>
<l>Miraris? cum tu argento post omnia ponas,</l>
<l>Si nemo praestet quem non merearis amorem?</l>
<p>Afflictis in Principis benignitate perfugium <note>Suetonius,</note> est, vt naufragis in portu. Titus (cognomine paterno Amor ac deliciae generis humani) recordatus aliquando super coenam, quod nihil cuiquam toto die praestitisset, laudatam hanc vocem edidit: <hi rend='italic'>Amci, diem perdidi.</hi> Dupliciter autem liberalitatem exercebit, egenis subueniendo, et virtute praeditos fouendo promouendoque. Quamuis autem beneficentiae semper magna vis, magis tamen in malis publicis elucet; si videlicet subditi ob annonae caritatem, pestem, terraemotum, incendia, inundationes, hostium incursiones, inopiâ laborent. Multa sub Tito fortuita ac tristia acciderunt,
<pb id='s034' n='26'/>
vt conflagratio Veseui montis in Campania, et incendium Romae per triduum, totidemque noctes: item, pestilentia quanta non temere aliâs. In his tot aduersis ac talibus, ait Suetonius, non modo Principis sollicitudinem, sed et parentis affectum vnicum praestitit: nunc consolando per edicta; curatores restituendae Campaniae e consularium numero sorte duxit. Bona oppressorum in Veseuo, quorum heredes non exstabant, restitutioni afflictarum ciuitatum attribuit. Vrbis incendio nihil nisi perisse, publice testatus: cuncta praetoriorum suorum ornamenta, operibus ac templis destinauit: praeposuit complures ex equestri ordine, quo quaeque maturius peragerentur. Medendae valetudini, leniendisque morbis, nullam diuinam humanamque opem non adhibuit, inquisito omnium <note>Sueton.</note> remediorum genere. Sic Augustus militem donis, populum annonâ pellexit. Immo, quod ad captandam popularem auram plurimum profuit Reipubl. debita, quae bellis ciuilibus contracta fuerant, ac debitorum tabulas lacerari et cremari iussit. Traianus quinque millia
<pb id='s035' n='27'/>
puerorum de suo assidue aluit. Imperator Nerua, omnes pecunias quas iniuste Domitianus rapuerat, spoliatis restitui; Romanis pauperibus decies quinquagies centena millia erogauit; agros sua pecunia coemptos, praepositis Senatoribus quibusdam, inter egenos diuidi iussit. <hi rend='italic'>Claudianus.</hi> De Probo exstanthi Claudiani Versus:</p>
<l>Hic non diuitias nigrantibus abdidit antris,</l>
<l>Nec tenebris damnauit opes, sed largior imbre</l>
<l>Sueuerat innumeras hominum ditare cateruas.</l>
<l>Quippe velut denso currentia munera nimbo,</l>
<l>Cernere semper erat populis vndare penates:</l>
<l>Assiduos intrare in opes, remeare beatos.</l>
<l>Praeceps illa manus fluuios superabat Iberos,</l>
<l>Aurea dona vomens, etc.</l>
<p>Sed et hîc obseruandum illud, <hi rend='italic'>Ne quid nimis.</hi> <note>Aristoteles. Cic. 1. Offic. Osor. lib. 5.</note> Nulla est liberalitas, vbi neque dantis facultas expenditur; nec accipientis dignitas aestimatur. Stulti et amentis est, dare plus, quam possis. Largiri autem indignis, est dignis iniuriam facere, et scelera confirmare. Cum Fl. libertinus nullo suo merito, AEdilis Curulis a
<pb id='s036' n='28'/>
plebe creatus esset, qui honos ad Patricios spectabat; Patricii statim aureos anulos <note>Herodianus. Suetonius.</note> proiecerunt. Antoninus Imp. theatricos et saltatores, mimos scenicosque artifices, ad imperii dignitates acprocurationes prouinciarum prouexit, magno cum detrimento Reip. et opprobrio. Ante illum Tiberius Imperator, in ipsa publicorum morum corruptione, cum Pomponio Flacco et L. Pisone noctem continuumque biduum epulando potandoque consumpsit: quorum alteri Syriam prouinciam, alteri praefecturam vrbis confestim detulit; Codicillis quoque iucundissimos, et omnium horarum amicos professus. Nihil ne de nostrorum Principum nonnullis dicam? nihil. Sufficiat hoc Ennii, <hi rend='italic'>Beneficia male locata, male facta sunt.</hi> et odium Principis in subditorum mentibus suscitant, qui ita ratiocinantur, Nullo modo ferendum, vt quod est in Reip. custodiam impendendum, in odiosam conferatur magnificentiam, vt vectigal rebus seriis et necessariis destinatum, rebus Iudicris vel adulatorum Iuxui et intemperantiae seruiat. Liberalis itaque Princeps suas expendet facultates,
<pb id='s037' n='29'/>
pretium rei donandae, et personam cui donatur. Quod si per vices non vno cumulo liberalitatem exerceat, spes subditorum alet beneuolentiam.</p>
<l>--- Et exigua quamuis res</l>
<l>Multiplicat tamen hunc grauitas auctoris honorem,</l>
<l>Et maiestatem, res data dantis habet.</l>
<p>Quantum porro beneuolentiae gloriaeque sibi conciliarint, qui bonarum litterarum studia et litteratos fouerunt, promouerunt, nouas Academias propagarunt, sacra templa erexerunt, noua Musarum hospitia extruxerunt; testes sunt I. Caesar. Carolus Magnus, Constantinus, Iustinianus, sed et nuper Franciscus I. Cosmus, qui Mediceus: vt de aliis nihil dicam. Neminem latet, quantam laudem Cn. ille Pompeius re et cognomento Magnus, apud veteres tulerit, quod intraturus Possidonii domum, viri sapientiae professione clari, fasces lictorios ianuae submiserit, is (addit Plinius) cui se Oriens Occidensque submiserat. <hi rend='italic'>Scimus,</hi> ait Symmachus, <hi rend='italic'>artes honore nutriri: atque hoc specimen esse florentis Reip. vt disciplinarum professorib. praemia opulenta pendantur.</hi></p>
</div2>
<pb id='s038' n='30'/>
<div2 id='CoPH.01.06' n='6' type='chapter'>
<head>CAPVT VI. Quid sit prudentia, quotuplex: in specie autem de diuina.</head>
<p>DIXIMVS, Prudentiam et Fortitudinem Principi Maiestatem, hoc est, auctoritatem conciliare. Omnis auctoritas <note>Aristoteles Bod. lib. 4.</note> in opinione prudentiae fortitudinisque constituta est: et plus saepe maiestas valet, quam vel leges, edicta, magistratuum iussa, arma quin etiam ipsa. nam quod nulla interdum vi, copiis, lapidibus, ferro coerceri poterat, vnius nutu et maiestate regitur:</p>
<l>Ac veluti magno in populo cum saepe coorta</l>
<l>Seditio est, saeuitque animis ignobile vulgus;</l>
<l>Iamque faces et saxa volant, furor arma ministrat:</l>
<l>Tum pietate grauem ac meritis si forte virum quem</l>
<l>Conspexere, silent, arrectisque auribus adstant:</l>
<p><note>Valer l. 2. c. 5.</note> <hi rend='italic'>Ille regit dictis animos, et pectora mulcet. Est et illa quasi priuata censura maiestas clarorum virorum, sine tribunalium fastigio, sine apparitorum mixisterio, potens in amplitud ne sua obtinenda. Grato enim et iucundo intuitu animis hominum illabitur, admirationis</hi>
<pb id='s039' n='31'/>
<hi rend='italic'>praetextu velata,</hi> vt recte Valerius. Inde fit, vt perlibenter nos ad eius nutam applicemus, quem acute perspicere existimamus, quid nobis ipsis, qui in consilio sumus, et voluntati parêmus, vtile futurum sit. Vt oculi est, videre; aurium audire; narium, olfacere: ita Principis est, populi rebus consulere. At non potest alia re consulere, quam sapientia. ea si careat Princeps, non magis consulet reipubl. quam oculus videbit ex caecatus. <hi rend='italic'>Prudentia est rerum tum diuinarum tum humanarum exact ad scretio, quae in consiliis et omnibus tis quae in dubitationem veniunt, dominatur.</hi> hanc Poetae ipsam Mineruam de Iouis vertice natam, non sineratione fabulantur. ostendunt enim a mente, quae in nobis diuina est, eam manâre; per quam omnia circumspicimus. Id demonstrare quum vellent antiqui pictores, ita similitudinem huius Deae pingebant, vt omnia aspicere videretur, et quemcumque se in tuentem spectare. <note>Seneca Epist. lib. 11.</note> Quemadmodum itaque aegroti sapienti medico, vectores sapienti nauclero, milites prudenti Imperatori: sic subditi prudenti Principi obediunt, et quicquid
<pb id='s040' n='32'/>
ille praescripserit, diligenter exsequuntur. Duplex autem, pro ratione rerum tranquillarum turbatarumve, Prudentia est, ciuilis et militaris, togata nempe et bellica. Ideo Iulius Pollux, principem quem instituit, voluit non solum <gap desc='Greek word(s)'/> esse, sed etiam <gap desc='Greek word(s)'/>. Togata rursus in Theologicam et Prophanam diuiditur. Theologica in Principe est, quae pietatem religionemque veram, eamque, quantum fieri potest, solam colit, fouet, conseruat. <hi rend='italic'>Non debet,</hi> ait vir magnus, <hi rend='italic'>qui aliis imperat, illum ignorare a quo ipse regitur. Sicut pecora,</hi> inquit Socrates <note>Plato.</note> apud Platonem (quem omnino Mosis libros vidisse autumo) <hi rend='italic'>non a pecoribus, sed alio meliore se genere, vt pastore: sic homines et ab homine, sine duce Deo, male gubernantur. vbi namque non Deus, sed mortalis aliquis dominatur nulla vmquam malorum laborumque fatura est quies. Paxillus,</hi> inquit <note>De abusionum gradibus.</note> D. Augustinus, <hi rend='italic'>nisi bene fixus firmiter alicui fortiori adhaereat, omne quod in eo pendet, cito dilabitur, et ipse solutus a rigore suae firmitatis, cum oneribus ad terram dilabitur. Sic et Princeps, nisi suo conditori pertinaciter adhaeserit, et ipse, et omnis qui ei consentit,</hi>
<pb id='s041' n='33'/>
<hi rend='italic'>cito deperit.</hi> Hanc ergo Prudentiam aio Rerumpubl. firmissimum fundamentum esse, vtpote ex qua subditorum fides in Principem, admiratio, imitatio et obedientia erga Magistratum, pietas in parentes, caritas in singulos, iusticia in omnes, omnia denique bona oriuntur. <note>Paralip. I. 21.</note> Ideo Dauid filium suum moriens his verbis alloquitur: <hi rend='italic'>Tu autem Salomon, filimi, scito Deum patris tui, et ei serui corde perfecto, et animo voluntario. Omnia enim corda scrutatur Dominus, et vniuersas mentium cogitationes intelligit. Si quaesieris eum, inuenies: si autem dereliqueris eum, proiiciet te in aeternum.</hi> Ad summam, Religionis studium, verissimam omnium virtutum disciplinam continet. Principis itaque est subditos suo exemplo ad gratitudinem erga Deum hortari, omnique studio in id incumbere, vt Ecclesiarum suarum doctores, quae ad verum Dei cultum pietatemque spectant, ex Dei verbo sedulo doceant. Ad ministerium vero sacrum nonnisi idonei, qui vitae sint inculpatae, eligantur, quibus liberalia stipendia dentur, vt iura praeterea et Ecclesiarum opes. ad suum vsum conseruentur, et in templorum
<pb id='s042' n='34'/>
et scholarum ministros, pauperes, viduas, orphanos, et eiusmodi alia <note>Theodore. lib. 5. cap. 36.</note> dispensentur, nec ad alia rapiantur. Notabile illud est, quod de Theodosio Imp. <note>Niceph. lib. 14. cap. 3.</note> legimus; <hi rend='italic'>Eum aulam suam veluti scholam, in qua ad pietatem se suosque exercuit, instituisse, temporaque distribuisse lictionum, psalmorum, ieiuniorum, immo et vigiliarum.</hi> <note>De ira Dei c. 8. t. 8.</note> <hi rend='italic'>Tolle hoc vinculum religionis</hi> (ait Lactantius) <hi rend='italic'>et vita homnium stultitia, scelere, immanitate complebitur.</hi> Verissime. nam sublata ex oculis Dei reuerentia, omnia temere et impie confundantur necesse est.</p>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.07' n='7' type='chapter'>
<head>CAPVT VII. De prudentiâ prophanâ, quid sit, et qua ratione acquiratur.</head>
<p>PROPHANA prudentia dicitur recta ratio tranquille Imperium in ciuilibus gubernandi. Hanc Princeps, si, vt debet, consequi velit, vt omnes artes quibus continetur, summo studio percipiat, necesse est. Certe cum circumstantiae infinitae sint, sine quarum examine recte iudicare nequimus, cumque res partim bonae, partim malae sint, et variis modis inter se commixtae, et in singulis maius bonum minusve malum eligendum sit,
<pb id='s043' n='35'/>
necessarium est eas diligenter inter se conferre, vt quid singulae vel solae, vel cum aliis coniunctae ponderis habeant, cognoscamus; nobis id solis sine adiumento difficilimum, si non impossibile. Sit igitur Ethicorum, Politicorum, sed et Physicorum Mathematicorumque non ignarus. Experientiam certe, Prudentiae matrem, non sine ratione dicunt: Vnde Afranius;</p>
<l>Vsus me genuit, mater peperit memoria:</l>
<l>Sophiam vocant me Graeci, vos sapientiam.</l>
<p>Et alter, <hi rend='italic'>artem experientia fecit.</hi> quae cum et ipsa filia temporis sit, tam breui vitae curriculo magna esse nequit. quod itaque vitae breuitas negat, ex aliis viuis scilicet mortuisve, id est, viris in republica exercitatis et libris discemus. Princeps igitur multarum rerum peritiâ praeditos viros, eosque bonos alet. <hi rend='italic'>Nullum maius</hi> <note>Commina us lib. 3. et 4.</note> <hi rend='italic'>indicium bonae metis,</hi> inquit Commineus, <hi rend='italic'>Princeps ostendere potest, quam vt adiungat sibi, et familiariter vtatur, viros virtute et famâ celebres. Nam omnes statim iudicabunt eum talem esse, quales ii qui apud illum.</hi> (Ideo Capitolinus: <hi rend='italic'>Princeps,</hi> inquit, <hi rend='italic'>bonus fit, si bonis amicis vtatur</hi>) cum iis cottidie versabitur,
<pb id='s044' n='36'/>
plurimaque sciscitabitur. Exempli caussâ, quodnam sit Principatus fundamentum, quibus modis amitti soleat: Ex quib. caussis seditiones oriantur, quomodo sedentur. Consultiusne sit, vrbem in solo fertill vel sterili aedificare. (Norim berga enim, exempli gratiâ, inter florentissimas Germaniae vrbes, solum sterile habet: vt olim Athenae apud Graecos, et hodie apud Gallos Limogea.) Item, de mutationibus maximorum Regnorum, quot et quales fuerint, qua occasione, quandiu, quae mutationis caussa. Quis Principum optime, vel pessime se gesserit: Quis bello paceve clarus. et alia quae huius farinae sunt. Ideo Epicurus olim Reges hortari solitus est, vt conuiuiis non scurras, non cantores, non citharoedos, non huiusmodi hominum genus adhiberent; sed viros peritos, qui cum ipsi non modo rebus gerendis interfuissent, verum etiam saepe praefuissent, de bello, de castris, de acie, de tota denique militari disciplina apte disererent: aut populorum regendorum, Imperiique propagandi, et vectigalium conseruandorum tationem demonstrarent. quod his sermonibus
<pb id='s045' n='37'/>
audiendis, animus paullatim ad ea effingitur, quae audit. Lectionem certe historicam, ex qua hominum ritus, mores, Imperatorum casus et occasus, euentus ancipites, temeritatis exitus diros, praeclare dicta, facta, instituta, bella, inducias, et similia sine vllo expendio per aliena pericula hauriet, et vitam tanquam in speculo ornare, et ad alienam virtutem componere poterit; Principi non vtilem tantum, sed et summe necessariam arbitror. Nihil, vt paucis multa, nouum, nihil inauditum, historias callenti <note>Aristor. lib. 2. Rhetor.</note> Principi contingere potest. Nam, vt Philosophus ait, <hi rend='italic'>Quae futura sunt, plerumque paria similiaque iis sunt quae facta sunt.</hi> Idem aliis verbis Halicarnasseus: <hi rend='italic'>Non aliunde,</hi> inquit, <hi rend='italic'>melius consilia petuntur, quae in futurum prosint, quam ex praeteritarum rerum exemplis.</hi> Haec nimirum ratio illa est, sicut de Scipione, Lucullo, aliisque nonnullis dicitur, vt quis Imperator sit, antequam miles, veteranus quam tyrunculus, vir propemodum quam adolescens. Quemadmodum enim senex iuuene prudentior habetur, ea de caussa, quoniam per plures annos quae fierent, vidit: ita etiam
<pb id='s046' n='38'/>
fatendum est, prudentissimum illum fore, qui non aetatis suae modo, sed et praeteritarum quoque gesta cognouerit. Demetrius Phalereus Ptolomaeum Philadelphum hortari solebat, vt libros plures de Regno conscriptos perlegeret, quod in ipsis plura re perturus esset, quam ipsi amici indicare auderent. Augustus sane ex libris ea tantum excerpere solebat, quae ad Remp. administrandam facerent. Ista ad eloquentiam quoque ipsi viam aperient; cuius quanta vis sit, incredibile dictu. Quemadmodum enim homo improbus, si disertus sit, Rempubl. dicendo facile conturbat, et ad quoduis flagitium impellit: sic contra Principi bono ad subditorum voluntates alliciendas, et animos impellendos nihil vtilius, nihil ad Rempublicam constituendam <note>Lib. 3.</note> efficacius eloquentiâ. <hi rend='italic'>Augusto,</hi> inquit Tacitus, <hi rend='italic'>promta ac profluens, quae deceret principem, eloquentia fuit.</hi> Omnis olim regia disciplina in bene dicendi et recte agendi studio consistebat. Ideo Phoenix apud Homerum ait, <hi rend='italic'>sibi Achillem a patre traditum, vt illum verborum oratorem, et rerum actorem efficeret.</hi> Istorum omnium,
<pb id='s047' n='39'/>
ne forte quis absterteatur, non exactam illam, sed qualem qualem cognitionem in Principe requiro; talem scilicet, quae ad ingenii cultum, et ad regiae disciplinae facultatem sufficiat. qua in re prudente doctoque doctore opus est; qui Principi suo non veteres illas altercationes de materia, de ideis, de inani, de motu, et similes nugas, inculcet, sed ea tantum, quae ad veram sapientiam ducunt, proponat. nam quum Principis imago plurimum valeat ad conformandos, et in vtramque partem mutandos suorum mores, vt suo loco ostendimus, summe cauendum, ne Principem nisi optime informatum, populo spectandum exhibeamus. At prae aliis occupationibus, quî poterit (inquiet quis) omnia haec complecti Princeps? <note>Curtius.</note> Immo poterit. Quis occupatior Alexandro? qui vigesimo aetatis anno orbem disciplinarum summo studio confecit; et postea inter arma non Homerum solum, <note>Sueton.</note> sed et alios libros Aristotelis lectitare solebat. I. Caesar, quem armorum laus, et victoriarum gloria, caelo aequârunt, etiam in medio bellorum furore non abhorruit a studio litterarum. Idem de
<pb id='s048' n='40'/>
Augusto dicitur, qui inter comedendum quoque et radendum, lectioni operam dare solebat; ita vt Mutinensi bello, in tanta rerum mole, et legisse, et scripsisse, et declamasse cottidie feratur. Idem de allis multis dici potest. Syllam admirari Caesar solebat Principem reip. sine litteris exstitisse. Nec immerito. Vnius enim hominis inscitia, innumerabiles quandoque populi simul cum republ. praecipitantur. <note>Aurelius Victor.</note> Scribit Aurelius Victor, plerosque Caesarum adeo litteris et eloquentiâ cultos fuisse, vt ni cunctis vitiis nimii fuissent, tantae virtutes modica flagitia texissent. Quis Carolo quoque Magno? quis Alphonso Neap. quis Francisco primo occupatior? quis hisce litterarum amantior, studiosior? Et, vt concludam, pulchrum est magnos Principes vt imperii fastigio, ita rerum cognitione caeteris praestare. Quemadmodum enim si citharoedus in publicum prodeat optime vestitus, pallâ inaurata indutus, cum chlamyde purpurea, coloribus variis intexta, et corona aurea magnis gemmis fulgente, citharam tenens auro et ebore distinctam, ipse praeterea forma et statura
<pb id='s049' n='41'/>
apposita sit ad dignitatem: postquam populo magnam commouerit exspectationem, silentio facto, chordas discordes inepte tangat, et vocem insuper infestissimam emittat, cum turpissimo corporis motu, quo melius ornatus erit, maiori quoque derisui et contemptui futurus est. Sic qui in loco excelso collocatus est Princeps, si prudentiae expers sit, quo ceterarum rerum copiosior et opulentior, quo potentior erit, eo vehementius illudetur et contemnetur.</p>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.08' n='8' type='chapter'>
<head>CAPVT VIII. Principis prudentiae capita nonnulla.</head>
<p><note>Bod lib. 5. cap 1.</note> ADRegiae prudentiae capita vt deue niam, Reipub. moderatori necessarium est nosse Remp. idque late patet, <note>Cic. De legib.</note> quid habeat militum, quid habeat aerario, quos socios Resp. habeat, quos stipendiarios, <note>Tacit. lib. 1. Annal.</note> qua quisque sit lege, conditione, foedere et similia; ad exemplum Augusti, qui peculiarem ad id libellum adseruabat, opes publicae continebantur, quantum ciuium sociorum in armis, quot classes Regna, prouinciae, tributa, aut vectigalia et necessitates ac largitiones. Est etiam principis subditorum naturam
<pb id='s050' n='42'/>
<note>Lib. 3. Annal.</note> moresque recte intelligere. Noscenda Principi natura vulgi, ait Tacitus, vt sciat, quae quibus populis leges congruant, et quis cuique regioni status conueniat: cum de omnibus Rerump. arcanis nullum <note>Bod lib. 5. n. 494.</note> maius credatur, quam ad varios mores et naturas ciuitatis cuiusque leges ac formam congruentem accommodare. quae notitia ex situ sedeque regionis, ex aetate, fortuna, educatione colligitur. De posterioribus hisce vt nihil dicam, ad situm quod attinet, multum interest scire, an Regio Aquilonaris sit, Australis, vel quo in loco sita. Item, an in conuallibus sit, in locis palustribus; an mare montesve respiciat:</p>
<l>Hîc segetes, illic veniunt felicius vuae:</l>
<l>Arborei foetus alibi, atque iniussa virescunt</l>
<l>Gramina. Nonne vides croceos vt Tmolus odores,</l>
<l>India mittit ebur, molles sua thura Sabaei?</l>
<l>At Chalybes nudi ferrum.</l>
<p>Vt pro regionis ratione, vegetiora corpora infirmiorave sunt; sic animorum motus celeriores moderatioresve reperiuntur. <note>Bodin. ibid.</note> Ventosa loca ferociores homines ac mobiliores reddunt; quieta, humaniores,
<pb id='s051' n='43'/>
et constantiores. Palustrium et conuallium incolas molles ac desides facit agri vbertas: Qui in extremis Imperii cuiusque finibus positi sunt, ceteris qui infimos recessus occupant, ferociores et validiores sunt. Id in Germanis, Gallis, Hispanis, aliisque videmus. <hi rend='italic'>Athenis tenue caelum,</hi> inquit Cicero, <hi rend='italic'>est, ex quo acutiores</hi> <note>Cicero.</note> <hi rend='italic'>putantur, Attici. itaque pingues Thebani et valentes.</hi> et alibi: <hi rend='italic'>Carthaginenses,</hi> inquit, <hi rend='italic'>natura loci fraudulenti, Ligures montani, duri atque agrestes, Campani bonitate agrorum superbi sunt. Gentes</hi> (inquit Liuius) <hi rend='italic'>aliae iracundae,</hi> <note>Lib. 45.</note> <hi rend='italic'>aliae audaces, quaedam timidae; in vinum, in Venerem proniores aliae. Atheniensium populum fama est celerem, et supra vires audacem ad conandum; at Lacedaemoniorum,</hi> <note>Plutarchus.</note> <hi rend='italic'>cunctatorem fuisse.</hi> Pari ratione inter Gallos, Britannos aiunt duros; vafros, Normannos: religiosos, Francos; industrios, Flandros; mites, Lotharingos; faciles, Andegauos; bellicosos, Vascones; Burgundos, feroces; Picardos, alacres; frugi, Santones atque Pictauos; Narbonenses, fideles; fortes, Aruernos; Hannonios, pertinaces; magnanimos, Senones; versutos, Cenomanos; militares, Bituriges.
<pb id='s052' n='44'/>
Educatio tamen ex ferociotibus crudelioribusque <note>Idem.</note> humaniores, et contra reddit. quod Lycurgus ciuibus suis, eleganti duorum catulorum iisdem parentibus procreatorum exemplo ostendit. Sed et hoc scire conducit, an Principatus nouus vetusve sit, vi, hereditate, an suffragio partus, vel simplici fortunae afflatu. In hereditariis enim Principatibus, quae alicui familiae parêre didicerunt, Principi plus iuris et minus difficultatis erit, si Princeps maiorum suorum vestigiis insistat. Imperia his maxime artibus retinentur, quibus ab initio parta sunt. Hîc <note>Mach. lib. 1. Discursu. cap. 24.</note> subditi liberam viuendi rationem non norunt. Secus in caeteris, vbi omnia summo cum periculo mutanda, vel externa adminicula adhibenda. Nouus certe Principatus, qui repente nascitur, vt caetera quae repentinum ortum habent, nec adhuc radices egerunt, fere aduerso quoque tempore extinguetur; nisi Princeps summo ingenio, dexteritate, prudentiâ, aliaque potentiâ praeditus sit. In <note>Plutarchus.</note> quolibet autem Principatu prudentiae regiae non minima pars erit, tempore pacis, annonae affluentiam prouidere, cuius
<pb id='s053' n='45'/>
aliquando cura Pompeio non minus gloriae addidit, quam pulsus (ait <hi rend='italic'>Plinius</hi>) ambitus campo, exactus hostis mari, oriens triumphis occidens lustratus. Prudentiae capita et haec erunt, vt tempori cedat. <note>Cicero.</note> quod et Cicero innuit his verbis: <hi rend='italic'>Tempori</hi><hi rend='italic'>cedere, id est, necessitati inseruire, semper sapientis est habitum: cuius necessitatis praepotentem vim nemo nescit.</hi> Item, vt malis tempestiue occurrat, paruaque Principia non negligat. quod enim de febri hectica scribunt Medici, eam ab initio facilem curatu, sed cognitu difficilem esse; progressu vero temporis, si non curetur, facilem cognitu, perdifficilem curatu esse: idem in Republ. obtinet, si quae in principio oriuntur incommoda, perspiciantur, facilis curatio est; quae niti tempestiue adhibeatur, omnibus quidem perspecta erunt, verum tunc seto nimis mediciana parabitur:</p>
<l>Quae praebet latas arbor spaciantibus vmbras;</l>
<l>Quo posita est primo tempore, virga fuit.</l>
<l>Tunc poter at manibus summa tellure reuelli,</l>
<l>Nunc stat in immensum viribus aucta suis.</l>
<p>Tempori, inquam, cedet Princeps, neque se in casum dabit. <hi rend='italic'>Tempori se accommodare,</hi>
<pb id='s054' n='46'/>
inquit AEschines, <hi rend='italic'>et publice et priuatim omnes necesse habent.</hi> Prudentis est, non temere se suosve periculis obiicere. <note>Plutarch. in Phoc.</note> Leosthenes Athenas Lamiacum praecipites in bellum egit. Indignante Phocione, quaesiuit perludibrium, quidnam suo annorum adeo multorum Imperio Reipub. profuisset? <hi rend='italic'>Non parum vero,</hi> inquit, <hi rend='italic'>quod ciues in propriis sepulchris sunt humati.</hi> Tale quid de Lucullo scabit idem auctor. Et quia subitae quoque mutationes periculosae sunt, non facile quicquam ex antiquo mouebit. quod si mouere necesse habeat, paullatim id fiat. Id nos natura docet: inter aestatem enim hiememque autumnus interponitur. Naturam igitur imitemur, quae omnia paullatim peragit, semina perquam exigua in arbores excelsas crescere iuber; sed tam occulte, vt nemo sentiat. Rerum quinetiam extrema inter se discre pantia, ordinibus inter se aptis ita coniungit, vt nulla vis, magnave mutatio adhibeantur.</p>
<l>Nec res hunc tenerae possent perferre laborem,</l>
<l>Si non tanta quies inter frigusque calorem</l>
<l>Iret, et exciperet caeli indulgentia terras.</l>
<p>Id Locrenses respexerunt; apud quos
<pb id='s055' n='47'/>
qui aliquid mutandum populo persuadere volebat, laqueum collo insertum gestabat; quo ei gula frangeretur, nisi legem <note>Plato lib. 5. de Leg. Bod. de Republ lib. 2. cap 3.</note> Reipubl. vtilem persuasisset. Ideo Plato legis mutationes perniciosas esse scripsit. Leges sunt fundamenta Reipubl. si quis ex illis fundamentis aliquid mutare volet, verendum ne ei idem contingat, quod substructiones et fundamenta altissimarum aedium mutanti: is nisi cautissime agat, certa totius aedificii ruina subsequetur. In dubio itaque antiqua nouis, quietem turbis praeponet, certum scilicet incerto: quod semel statuendum, diu deliberabit; ita tamen, vt occasiones non negligat: et rem, de qua deliberauit, et firmitatem aliquam habere reperit, omni conatu ad exitum perducat, et quae negotia magni momenti <note>Philip. Comin.</note> sunt, secreta esse velit. Legationes quinetiam Principi vtilissimas puto, ad statum eius, ad quem fiunt, contemplandum et speculandum. Id inter alios Ludouicus XI. summe obseruauit.</p>
</div2>
<pb id='s056' n='48'/>
<div2 id='CoPH.01.09' n='9' type='chapter'>
<head>CAPVT IX. De Principis Consiliariis, aulicis et adulatoribus.</head>
<p>CAE TERVM quia impossibile est vt Princeps sua scientia omnia complectatur; et magna negocia magms adiutoribus egent, fidos rerum hominumque peritos Consiliarios habebit. hac ratione multis oculis, quae illi sunt animaduertenda <note>Bod. in sua Methodo.</note> prospiciet, et multis auribus omnia quae audienda sunt cognoscet, vt quam minimum erret. <hi rend='italic'>Non exercitus,</hi> ait Salluitius, <hi rend='italic'>nequethesauri, praesidia regni sunt, verum amici.</hi> Hos pios esse oportet, fide et virtute praestantes, constantes, tacere loquique suo tempore scientes, aquibus omnis, discordia et auaritia absit, quique honestum vtili praeferant. <note>AEl. I. Lamp. in Seue.</note> Alexander Seuerus hoc in more habebat, nihil sine doctissimorum prudentissimorumque virorum consilio sancire; hisce spacium ad disquirendum cogitandumque dabat, ne incogitati dicere cogerentur de rebus ingentibus. fuit priaeterea illi consuetudo, vt si de iure aut de negotiis tractaret, solos doctos ac disertos adhiberet: si de re militari, milites veteres senes, locorum peritos ac bellorum
<pb id='s057' n='49'/>
et castrorum, et omnes litteratos, et maxime eos qui historiam norant. requirens quid in talibus caussis, quales in disceptatione versabantur, veteres Imperatores vel Romani vel exterarum <note>I. Capitol.</note> genuum, fecissent. M. Antoninus Philosophus semper cum optimatibus, non sulum bellicas res, sed etiam ciuiles, priusquan faceret aliquid, conferebat. Hanc illius sententiam praecipuam fuisse scribunt: <hi rend='italic'>AEquius est, ve ego tot et talium amicorum cosilium sequar, quam vt tot et tales amici vnius voluntatem sequantur.</hi> <note>In Alexand.</note> <hi rend='italic'>Tollerobiltor</hi> (inquit Lamprid.) <hi rend='italic'>reip. status est, vbi Princeps malus et consiliarii boni sunt, quam vbi bonus Princeps et mali consiliarii: siquidem vnus malus, aplurubus corrigi potest: quod ex aduer so difficulter fit.</hi> Melius omnibus, quam singulis creditur: singuli enim decipere et decipi possunt: nemo omnes, neminem omnes fefellerunt. Verum de consiliariis fusius suo loco. Ceteros aulae ministros quod attinet, Principis est quos apud se habet, quorumve opera vtitur, ingenium, mores, vitae instituta diligentissime obseruare, virtutemque in iis promnuere, vitiis deditos a se repellere, et cauere</p>
<pb id='s058' n='50'/>
<l>Ne mimis etiam vel delatoribus aurem</l>
<l>Praebeat, iniustove sinat succumbere quemquam</l>
<l>Iudicio, ne procompertis atque probatis</l>
<l>Accipiat quae vox inimica vel aemula finxit.</l>
<l>Turpe quidem miseros vita spoliare bonisque:</l>
<l>Turpius at recti specie, falsisque latenter</l>
<l>Testibus appositis, et indice non satis aequo.</l>
<p>Delatores, ait Tacitus, genus hominum publico exitio repertum, et poenis quidem numquam satis coercitum, per praemia eliciebantur. Et quia vix quisquam adeo generosus, ac adamantino muro animum accinctus, qui calumniosis assentationibus non arrigat aures, vt ab adulatoribus sibi caueat, enitendum: qui pro varietate affectionum, quibus Principem commotum animaduertunt, varie commutantur, vt appareat illorum animos non proprio sensu atque natura commoueri, sed omnes rationes ex Principis animo suspensas habere.</p>
<l>Prima, hominis facies, et pulcro pectore virgo</l>
<l>Pube tenus, postrema immani corpore pistrix,</l>
<pb id='s059' n='51'/>
<l>Delphinum caudas vtero commissa luporum.</l>
<p><note>Suet. in Tiberio.</note> Adulatio enim vitiorum altrix est; quam adeo auersatus est Tiberius, licet Tyranus, vt neminem Senatorum, aut officii aut negotii caussa ad lecticam suam admiserit: Consularem vero satisfacientem sibi, ac per genua orare conantem ita suffegerit, vt caderet supinus; atque si quid in sermone, vel in continua oratione blandius de se diceretur, non dubitaret interpellare ac reprehendere, et <note>Osor. liboe.</note> commutare sermonem continuo. Nihil peius illis excogitari potest. qui suum iudicium deserunt, vt Principis sui libinem sequantur; qui nihil loqui audent, quamuis Reipubl. salus in discrimen vocetur, quod auribus heri iniucundum. fit. Qui, quia fallendi et impellendi omnes vias norunt, omnia temporum momenta tenent, omnia ad voluntatem loquuntur, omnes cupiditates exsuscitant, iisdemque omnia ministrant. Hi sese insinuant, non Principis caussa, sed vt se statumque suum valido praesidio muniant, opesque suas augeant, conseruent. <hi rend='italic'>Duo sunt,</hi> inquiebat sapientissimus ille Rex, <hi rend='italic'>maxima Regiae potestatis ernamenta,</hi>
<pb id='s060' n='52'/>
<hi rend='italic'>nullum assentatoribus locumdare, et bonis atque innocentibus honorem impertire.</hi> Recte Antisthenes, <hi rend='italic'>praestarein coruos quam in assentatores cadere. Illi quippe mortuos</hi> (inquiebat) <hi rend='italic'>hi viuos deuorat.</hi> AEque fugiendi sunt aulici vani.</p>
<l>Nam citius flammas mortales ore tenebunt.</l>
<l>Quam secreta tegant; quicquid demittis in aula,</l>
<l>Effluit, et subitis ramorib' oppida pulsat.</l>
<l>Non satis est vulgasse fidem, simulatius exit</l>
<l>Proditionis opus famamque onerare laborat.</l>
<l>Sic commissa ferens auidus reserare minister,</l>
<l>Fodit humum, Regisque latentes prodidit aures.</l>
<l>Excepit nanterra sonos, calamique loquentes</l>
<l>Inuenere Midam, qualem conceperat index.</l>
<p><note>Camer. Mediat. c. 90. Mass. lib. 2. Annal. Franc. Commin. l. I. c. 37. et l. 4. c. 34.</note> Postremo Princeps, eius quod et Philosophus docet, meminerit: <hi rend='italic'>Non debere Principem vnitantum Consiliario omnia sua committere.</hi> Nam vt illud omittam, vnum non omnire, nec omni hora aequaliter sapere posse; raro id felicem exitum nancisci solet. qui enim vnum amat, videtur caeteros odiste. <hi rend='italic'>Audax est Princeps nimium, qui vt amet vnum</hi> (inquit ille) <hi rend='italic'>se sereliquis omnib. inuisum facit.</hi> Et certum
<pb id='s061' n='53'/>
est, ceterorum voces minus in consulendo liberas fieri, qui sententiae illius praedilecti aduersari verentur. Sed nec plures consiliarii secretiores quinque, vel septem numero esse deberent, quibus summa quaeque deliberanda decernendaque commitrerentur, ne Imperii arcana facile in vulgus manare possint.</p>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.10' n='10' type='chapter'>
<head>CAPVT X. De fraudibus Principi fugiendis, deque seruanda fide.</head>
<p>HACTENVS de prudentia domi et in toga spectanda: quo in loco Principi diligenter aduertendum dieo, ne sub prudentiae specie, dolis, astu, et fraudibus vtatur. Illi omnes quam libentissme nos tradimus, quem summum potius vitae discrimen aditurum putamus, quam vt datam fidem violet, vel mendacio aliave fraude nos circumueniat. Eam igitur de se opinionem, in animis hominum excitare Princeps debet, vt nudis verbis sanctius praestare promissa credatur, quam quae alii iureiurando pollicentur. Absint illae nonnullorum voces: Ea demum proimissa seruanda, quae commodis nostris inseruiunt; vel, vt alii tectius loquuntur: Nihil turpe videri posse, quod cum Reipubl.
<pb id='s062' n='54'/>
<note>Machiauellus cap. 18. et passim.</note> salute coniunctum. Ita Principi seruandam fidem, vt quum id communis vtilitas flagitauerit, eam violare non dubitet. Malis moribus implendam ciuitatem, vt quando libuerit, vindictam sumere possit. Alendas factiones inter subditos, et boni publici amantes de medio tollendos. Flocci faciendum Principi si crudelis habeatur, modo hac via subditos dicto audientes efficiat. <hi rend='italic'>Oderint, dum metuant.</hi> Illud prorisus detestandum est, quod aiunt, Principi non tam colendam pietatem, fidem, integritatemque esse, quam dandam operam, vt sancte colere videntur, simulando dissimulandoque. quod proculdubio ex Dionysii Tyranni schola haustum est, vt pueros talis, sic viros iuramentis fallendos esse. <hi rend='italic'>Ceteris mortalibus</hi> (inquit Tacitus) <hi rend='italic'>in eo stant consilia, quidsibi conducere putent. Principum diuersa sors est, quibus praecipua ad famam dirigenda.</hi> Nec quicquam vtile putandum, quod non honestum. vt omittam, cum qui fidem violat, omnibus ita suspectum fieri, vt etiam horrori sit. Imperii fundamentum est honesta fama, subditorum beneuolentia, et Principis auctoritas. at
<pb id='s063' n='55'/>
cuius quaeso famae, cuius auctoritatis erit Princeps, si foedifragus, si diffidens, si dissimulans, si periurus: vel si sit, quamdiu, quaeso, duratura? Nullum simulatum diuturnum. Certum est, nullam rem Rempubl. magis continere, quam fidem: qua sublata, iusticia cum humana socierate <note>Cicero.</note> tollitur. <hi rend='italic'>Qui fidem violat,</hi> inquit Tullius, <hi rend='italic'>oppugnat omnium commune praesidium.</hi></p>
<l><note>Sil. Ital.</note> Foedera mortales ne saeuo rumpite ferro:</l>
<l>Sed castam seruate fidem. fulgentib. ostro</l>
<l>Haec potior regnis. --</l>
<p>Hoc addo, maioris impietatis periurum esse, quam atheum. Hic enim quem non nouit DEVM, non magnifacit; ille quem nouit omnipotentem, despicit et contemnit. Adeo autem omnes fraudes a prudentia remouendas censeo, vt (quicquid recentiorum nonnulli dicant) nec leues admittam: cum prudentia, vt de lege diuina nihil dicam, a virtute separari non possit. Et vilia ea potissimum animalia esse, quae insidiantur apparet. Sine fide omnes Regum, ac Principum virtutes obscuriores fiunt: ab ea enim, vt sidera et stellae a sole, lumen accipiunt. Perplacet mihi illud: <hi rend='italic'>Talis esto, qualis videri vis.</hi> Vtigitur
<pb id='s064' n='56'/>
nihil magis regium fidei stabilitate et constantia: ita nihil est perfidia magis aregiis moribus et institutis alienum. <note>Lib. 6 Ep. 50.</note> <hi rend='italic'>Nec enim quicquam</hi> (ait Seneca) <hi rend='italic'>minus conuenit, quam subdola ista calliditas animis conantibus magna.</hi> Nunc qui perfidos aliosque fraudulentos Principes diri exitus maneant; exempla docent. vt verissimum sitillud Flori: <hi rend='italic'>Fraudulentissimos fraude ipsa</hi> <note>Florus.</note> <hi rend='italic'>plaerumque in insidias decuci.</hi> Ecce Alexander <note>B. d capite. Volaterr. lib. 23 sub fin. Anthropologiae.</note> VI. P. R. et filius Caesar: de quorum altero scribunt, eum numquam dicere solitum quae facturus erat, alterum numquam efficere quae dixisset; vtrumque autem id statuisse, omnibus fidem dari oportere, sed nemini seruari: qui norant. vt paucis multa,</p>
<l>Et fraudare homines et fallere numina diuûm.</l>
<p>Nonne ille eodem veneno, quod familiaribus et collegis, Adriano scil. Corneti Cardinali, in cuius vinea coenaturi erant, prope Vaticanum, aliisque parauerat, per erroremque hauserat, sublatus <note>Guicciard. lib. 6.</note> est: alter eadem fraude, qua hostes consueuerat, a Consaluo circum uentus, misere interiit? Obseruandum hîc est, promissa
<pb id='s065' n='57'/>
turpia non esse seruanda. Turpia dicuntur naturâ, facto. <hi rend='italic'>Naturâ,</hi> vt si quis iurauerit se nolle parentibus obedire, Magistratibus patriam committere. <hi rend='italic'>Facto,</hi> vt si quis iurauerit occidere aliquem. Ratio est quia promissa turpiter pro non promissis habentur.</p>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.11' n='11' type='chapter'>
<head>CAPVT XI. De bellica prudentia: quid sit bellum et quotuplex.</head>
<p>NON minus necessaria Principi recta <note>Aristot. lib. Polit. I. c. 3. Idem lib. 7. cap. 14.</note> ratio est suscipiendi gerendique belli, quam bellicam prudentiam vocauimus. Illa enim sine hac, vix subsistere et defendi potest. <hi rend='italic'>Fallis,</hi> (ait Cornelius Nepos in Epaminonda) <hi rend='italic'>quod eos a bello auocas: otii enim nomine seruitutem imponis. Nam paratur pax bello, et qui ea diutina volunt frui, bello exercitati esse debent. Quare si principes Graeciae esse vultis, castris est vobis vtendum, non palaestra.</hi> Scribit Demosthenes se populo suasisse quatuor perpetuo legiones alendas esse, et belli et pacis tempore, ne exim prouiso opprimerentur. <hi rend='italic'>Firmanda est respub.</hi> inquit Sallustius, <hi rend='italic'>et armis aduersus hostes et pacis artibus bonis.</hi> Vt nihil de gloria dicam, quam ingentem sibi summi etiam Reges armorum
<pb id='s066' n='58'/>
exercitatione peperêre. Suscipitur autem bellum, vel defensionis vel offensionis caussa. hoc licitum vix est, nisi forte ob violatam existimationem, honores, vectigalia. Bellum est duorum exercituum per fecialem aliumve modum rite indicta concertatio. Ritus solemnis indicendi olim apud Romanos hic erat: <note>Liu. lib. I.</note> Hastam ferratam aut sanguineam praeustam fecialis ad hostium fines ferebat, et non minus tribus puberibus praesentibus <note>Dionys. Halic. lib. 2.</note> dicebat: Quod populi priscorum Latinorum, hominesque prisci Latini aduersus pop. Rom. Quirit. fecerunt, deliquerunt; Quod pop. Roman. Quirit. bellum cum priscis Latinis iussit esse, Senatusque pop. Romani Quiritium censuit, consensit, consciuit vt bellum cum priscis Latinis fieret: ob eam rem ego populusque Rom. populis priscorum Latinorum hominibusque priscis Latinis bellum indîco facioque. Id vbi dixisset, hastam in fines eorum immittebat. Hodie licet isti ritus in vsu non sint, denunciatio tamen requiritur; vt latrocinii vox euitetur. Caecerum bellum si iusta piaque de caussa suscipiatur, iustum et pium
<pb id='s067' n='59'/>
dicitur: veluti si instituatur ad conseruandam veram Religionem, Reipubl. vtilitatem, vel ad populsandam hostium rebelliumve vim et iniurias. <hi rend='italic'>Nullum bellum</hi> (inquit Cicero in libro de Republ.) <hi rend='italic'>in bene constituta Republ. suscipitur, nisi pro fide, vel subditorum salute.</hi> Exhis satis apparet, quodnam iniustum bellum dicatur: quod scilicet ab ambitione nascitur vel anuaritia. <hi rend='italic'>Romanis,</hi> ait Sallustius, <hi rend='italic'>cum nationibus, populis, regibus cunctis, vna et vetus bellandi caussa, cupido profunda Imperii et diuitiarum.</hi> Bellum quoque aliud internum, aliud externum. hoc, aduersus hostes exterosque; illud dicitur, quod populus inter se gerit, vel contra Principem. In quolibet bello suscipiendo, primo omnium de belli caussa cum suis deliberabit Princeps, ne iniustum et minime necessarium bellum concitet; ex quo quae mala oriantur, notum nimis est. Bello vigente et virtus, et litterae, et edicta, et mercimonia, et cultus agrorum et omnis denique felicitas iacent. Bello ii praecipue iniuriis afficiuntur, qui nil deliquerunt. Omnia bellum exedit, exhaurit, absumit. monstrum ingens. nam neque
<pb id='s068' n='60'/>
Charybdis ipsa plus vorat, nec pater magis absorbet Oceanus: cuius diuturnitate quid horribilius? quid vastius? quid desertius? Sed et hoc perpendendum, Martem dubium, et ancipites, proeliorum euentus esse. <hi rend='italic'>Omne bellum facile sumi, ceterum acerrime desinere: non in eiusdem potestate initium eius et finem esse: Incipere cutuis etiam ignauo licere; deponi, cum victores velint.</hi> Iniustis profecto bellis Princeps non solum homines a se alienar, sed etiam grauem diuini numinis offen sionem incurrit. quod saepissime exitus docent. <note>Liuius.</note> In citeriore Hispania M. Lepidus Proconsul Vaccaeos innoxios et supplices inuito Senatu pertinaciter expugnare tentauit; sed mox accepta clade grauissima, improbae pertinaciae poenas luit. Sex millia enim Romanorum caesa fuerunt, reliqui exuti castris et armis euasêre. <note>Aurel. Victor.</note> Huc pertinet quod Aurelius Victor de Augusto scribit, eum adeo bella exsecratum, et nisi iustis de caussis numquam genti cuiquam bellum intulisse. Iactantis enim ingenii et leuissimi esse dicebat, ardore trium phandi, et ob lauream coronam, id est, folia infructuosa,
<pb id='s069' n='61'/>
in discrimen per incertos euentus certaminum, securitatem ciuium praecipitare. Neque bono Imperatori quicquam minus quam temeritatem congruere; satis feliciter fieri, quicquid commode geritur: armaque, nisi maioris emolumenti caussa, nequaquam mouenda esse, ne compendio tenui, iactura graui, petita Victoria similis sit hamo aureo piscantibus; cuius abrupti amissique detrimentum, nullo capturae loco pensari potest. <hi rend='italic'>Omnia prius experiri quam armis sapientem decet,</hi> inquit Comicus. ideo Valentiniano Theodosius (vt Suidas refert) dicere solebat, <hi rend='italic'>Imperatoriam aciem non armis, sed iustis caussis stare.</hi> Hac ratione bello suscepto, caussa illa iusta inculcanda est omnibus, vt non solum alios ad societatem belli adducat, sed etiam vt animum <note>Orosius.</note> suis addat. <hi rend='italic'>Spes addita suscitatiras.</hi> Q. Fabius, qui egregie sciebat, et Romanos eius esse libertatis, quae contumelia exasperaretur, et a Poenis nihil iustum moderatumve <note>Front. lib. I. Cap II. Plutarch. in Solone et in Lycurgo.</note> exspectabat, misit legatos Carthaginem de conditionibus pacis. Quas cum iniquitatis et insolentiae plenas attulissent, exercitus Romanorum
<pb id='s070' n='62'/>
ad pugnandum concitatus est. Tale quid Cyrus, Solon, Spartani, aliique fecerunt.</p>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.12' n='12' type='chapter'>
<head>CAPVT XII. De prudentia bellica ante bellum.</head>
<p>BELLICA prudentia cernitur ante bellum, in bello, post bellum. Ante bellum, in belli apparatu. Romae vbi de bello Coss. retulerant, decernere in eo <note>Liuius lib. 24. 26. et 44.</note> genere solebat Senatus, quantis copiis, quo militum numero, quibus, quotve legionibus, et per quos duces bellum geri et rem bellicam administrari placeret. Delectus item haberi, nouasque legiones <note>Onosand. de opt. Imp.</note> conscribi. Ideo Princeps solertem nauis gubernatorem imitabitur, qui priusquam portu egressus in altum soluat, omnibus rebus instruit nauem, atque quoad eius fieri potest, armat et ornat; mari deinde ac ventis sese committit. <note>Flor lib. 3. cap 13. de legib. Gracchanicis.</note> Primo igitur si bellum suscipiendum, de rebus necessariis ad bellum gerendum cogitabit Princeps. inter quae, non minimum locum obtinet pecunia; quippe quae, quicquid alii dicant, praecipuorum belli neruorum non postremus est. <hi rend='italic'>Nilaeque fatigabat,</hi> ait Tacicus, <hi rend='italic'>quam pecuniae conquisitio; eos esse belli neruos dictitans</hi>
<pb id='s071' n='63'/>
<hi rend='italic'>Mucianus.</hi> Potentiam duabus rebus comparari, conseruari aut augeri dicebat I. Caesar, <hi rend='italic'>pecunta</hi> sc. et <hi rend='italic'>militibus;</hi> eaque se mutuo consequi: Execitum commeatu retineri, rursum commeatum armis comparari. Tuendae profecto rei militaris, latrociniorumque coercendorum vnica ratio est, si milites sua certa stipendia habeant. Non facile miles in officio potest contineri ab eo, qui necessaria non subministrat. Quare inquit Treb. Pollio in Gallieno: <hi rend='italic'>Consilium Principum fuit, vt milites quo solent placari genere sedarentur.</hi> Promissis itaque per Martianum aureis vicenis, et acceptis, etc. Philippum Macedonem, qui largitionibus et donis totam pene Graeciam sub Imperium redegit, dicere solitum ferunt, <hi rend='italic'>nullam praesidiis aliisque propugnaculis adeo munitam arcem esse, quae non facile expugnetur, si iumentum aureis numis onustum eo penetrarit.</hi> Idem Philip. Hispaniae Rex hodie obseruat, qui pecuniatum vi plus quam alii multorum armatorum millibus efficit.</p>
<l><note>Hor. 3. Carmin. Ode 16.</note> Aurum per medios ire satellites,</l>
<l>Et perrumpere amat saxa, potentius</l>
<pb id='s072' n='64'/>
<l>Ictu fulmineo: concidit auguris</l>
<l>Argiui domus, ob lucrum</l>
<l>Demersa excidio: diffidit vrbium</l>
<l>Portas vir Macedo, et subruit aemulos</l>
<l>Reges muneribus; munera, nauium</l>
<l>Saeuos illaqueant duces.</l>
<p>Necessariae sunt magnis Principibus largitiones, ad hostium consilia, copias, opes euertendas.</p>
<l>Tam firmum nihilest, tam clausum aut denique sanctum,</l>
<l>Quod non expugnet vis auri.</l>
<p>In id igitur Princeps eniti debet, vt etiam non exspectato belli tempore (felix illa ciuitas,</p>
<l>Tempore quae pacis bella futura timet)</l>
<p>fiscum bene instructum habeat; ne, dum pecunia quaeritur, et hinc inde colligitur, belli occasiones negligantur, et hostium <note>Sueton. cap. 49.</note> celeritas nocere possit. Scribit Suetonius, Augustum, vt perpetuo ac sine difficultate sumptus ad tuendos milites prosequendosque suppeteret, aerarium militare cum vectigalibus nouis, propriosque huic aerario praefectos instituisse. <note>Tacitus lib. 5.</note> <hi rend='italic'>Neque quies gentium sine armis</hi> (ait Tacitus) <hi rend='italic'>neque arma sine stipendiis, neque stipendia</hi>
<pb id='s073' n='65'/>
<hi rend='italic'>sine tributis haberi possunt.</hi> Non minus necessaria sunt ad bellicum apparatum, omnis generis arma, galeae, thoraces, clypei, hastae, tela. His enim in omnibus velitationibus, expeditionibus, obsidionibus, et proeliis summe opus est. Sed et nouis illis tormentis ac machinis, fulminalibus <note>Dom. Cyll. 10. 1.</note> praecipue; quorum vis et impetus adeo terribilis et horridus, vt ei nulla fere humana ratione resisti possit, non turribus, non aggeribus, non denique munitissimis vrbibus, et amplissimis moenibus; quorum vehementissimo impetu omnia solo aequantur. Ad haec omnia tempore pacis armamentaria destinari solent, quae armorum, telorum, pulueris tormentarii, ignium missilium, machinarum bellicarum tormentorumque muralium, ac vniuersae rei beillicae supellectilem <note>Contar. lib. 4. de Repub. Venetorum.</note> continent: quale Venetorum, alio rumque hodie est. De Dionysio tyranno legimus, eum pro apparatu bellico, contra Carthaginienses ex variis regionibus fabros conuocasse, ad gladios, clypeos, galeas, naues fabricandas. Et sane quot etiamnum propugnacula audimus obsidionem ea sola de caussa ferre non posse,
<pb id='s074' n='66'/>
quod vel annona, vel iis quae ad bom bardas requiruntur, nempe glandibus et puluere pyrio careant? De commeatu et annona pariter ab initio sibi prospiciet Princeps. fame namque laborans exercitus, <note>Lampt.</note> inobediens esse, et seditionem saepissime mouere solet. Ante omnia, (scribit de exercitu Persarum Xenophon) commeatus parabatur, comparatis vndique iis omnibus, quae rei militaris apparatus exigebat, et rei frumenrariae et pecuariae. <hi rend='italic'>Heluetit,</hi> ait Caesar, <hi rend='italic'>bellandi cupidi, sementes quam maximas per biennium ante fecerunt, vt in itinere copia frumenti suppeteret, et singulos proficiscentes trium mensium molita cibaria sibi domo efferre iusserunt. Qui frumentum, necessariumque commeatum</hi> <note>Plutarch.</note> <hi rend='italic'>non praeparat, vincitur sine ferro.</hi> Pompeius cum incommode aliquando hibernaret, inopia redactum exercitum videns, ad Senatum scripsit, ac stipendia, vestes et frumenta poposcit; alioqui futurum, vt omisso periculosissimo bello, in Italiam <note>Cassiod.</note> exercitum traiiceret. <hi rend='italic'>Disciplinam non potest seruare ietunus exercitus, dum quod deest, semper praesumat armatus; necessitas moderamen non diligit: nec potest imperari</hi>
<pb id='s075' n='67'/>
<hi rend='italic'>multis, quod nequeunt praestare paucissimi.</hi> Annonae penuriam morbi sequuntur, ob res in necessitate comestas, quae corporibus noxiae. Ad extremum notandum hîc est, in celeritate apparatus plurimum <note>Polyaen lib. 4.</note> situm esse. Demetrius misso ad Bueotos feciali, bellum eis denunciabat. Fecialis quidem Boeotarchis epistolam, belli nunciam, reddidit; postridie vero Demetrius in Cheronaea castra locauit, Perterruit Boeoros bellum simul denunciatum et praesens. Vt alia multa omittam.</p>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.13' n='13' type='chapter'>
<head>CAPVT XIII. De bellica prudentia in bello: et primo de militibus, tam maioribus quam minoribus.</head>
<p>PRVPENTIA bellica in bello ipso, versatur circa milites et consilia militaria. Milites alii maiores dicuntur, qui scilicettoti exercitui, aut parti eius praesunt: alii minores, qui parent. Tori exercitui <note>Curtius lib. 7.</note> praeerit, si fieri potest, ipse Princeps. <note>Arrianus lib. 6.</note> <hi rend='italic'>Vrget praesentia Turni.</hi> Alexander Magnus non solum bellis suis interfuit, sed saepe pedes ante suorum agmina incedebat, <note>Suet. Dio. Spart. Herod lib. 2.</note> quo milites ac duces exemplo suo aerumnas et labores leuius ferre discetent. Idem de Caesare scribitur, Mithridate Rege
<pb id='s076' n='68'/>
Ponti, Adriano, Seuero, aliisque, qui saepe hieme per altissimos montes vel niuibus oppletos ductabant exercitum, aperto capite incedentes. Mirum dictu, quam ista ratione milites ad alacritatem, laborum patientiam et obedientiam accendantur. Id hodie, ne longius abeamus, in rege Galliae Nauarraeque HENRICO IV. Principe bellicosissimo, omnique regali laude praestantissimo, clarissime videmus. de quo illud dici potest:</p>
<l>Eia milites, quod hunc ducem facere videritis,</l>
<l>Hoc quoque ipsi pergite facere.</l>
<p>Certissimum est, Principis praesentiam, exercitus fugam saepenumero repressisse, victoriaeque caussam dedisse. Est enim Princeps in exercitu, veluti numen quoddam, ex quo milites spiritus capere videntur. Sed et Princeps praesens diligentius negocia Reip. velut sua curat; et nemo est qui detrectare audeat eius imperium. Quod si Princeps ipse exercitui praeesse non possit, per delegatum belli ducem id aget, qui rei bellicae peritiâ, animi vigore, prouidentiâ, auctoritate, continentiaque praestet. Extat <note>Ammian. Marc. lib. 15.</note> haec Constantii ad lulianum patruelem
<pb id='s077' n='69'/>
oratio: <hi rend='italic'>Adesto laborum periculorumque particeps, et tutelam ministerit suscipe Galliarum, omni ben: ficentiâ partes leuaturus adflictas: et, si hostibus congredi sit necesse, fixo gradu consiste inter signiferos ipsos, audendi in tempore consideratus hortator, pugnantes accendens praeeundo cautissime, turbatosque subsidiis fulciens, modeste increpans desides, verissimus testis adfuturus industriis et ignauis. Proin vrgente rei magnitudine, perge vir fortis ducturus viros fortes. Aderimus nobis vicissim amoris robustâ contantiâ: militabimus simul, vna orbem pacatum</hi> (DEVS <hi rend='italic'>modo velit quod oramus) pari moderatione pietateque recturi. Mecum vbique videberis praesens: et ego tibi quodcumque acturo non deero. Ad summa, mihi propera sociis omnium votis, velut assignatam tibi ab ipsa Republ. stationem curâ peruigili defensurus.</hi> Ad Imperatoris munus id inprimis spectat, dum pugnatur obequitare aciem, proeliantibus se ostendere; eos qui fortiter rem gerunt, laudare; trepidantibus minari; cunctantes, hortari; laborantibus opem ferre; supplere defectus, si qua oportet deducere copias, tempus obseruare; occasiones praeripere; futura coniicere et
<pb id='s078' n='70'/>
receptui cani iubere. Tullio de magni Pompeii laudibus disserenti, quatuor Im peratori necessaria videntur: <hi rend='italic'>scientia rei militaris, virtus, auctoritas, et felicitas.</hi> et alibi: <hi rend='italic'>Hae sunt,</hi> inquit, <hi rend='italic'>virtutes Imperatoriae, fortitudo in periculis, industria in agendo, celeritas in conficiendo, consilium in prouidendo.</hi> <note>Plutarch. in Apoph.</note> Plurimum in duce situm est. Cum Romani a Numantinis aliquoties caesi essent, tandem P. Scipio eos in loco adortus fudit fugauitque. Ibi senioribus victos increpantibus, quod terga dedissent iis quos tam saepe fugientes egissent, respondisse ferunt Numantinum quemdam, <hi rend='italic'>Easdem etiam nunc esse oues. sed pastorem alium.</hi> Ideo Chabrias dicere solebat, <hi rend='italic'>Exercitum ceruorum terribiliorem esse duce leone, quam leonum, duce ceruo.</hi> Caeterum vt pergamus, parti exercitus praeerunt Magister equitum, Praefectus castrorum, Praefectus legionis, Praefectus annonae, fabrorum, Tribuni militum, Centuriones, Decuriones, et huius sunt generis alii: qui non solum ad praelium euntes ducunt, sed etiam milites in castris continent, ad exercitationem producunt, claues portarum custodiunt, vigilias circumeunt,
<pb id='s079' n='71'/>
frumentationibus intersunt, valetudinarios visitant, querelas audiunt, delicta coercent et cetera curant. Ad minores milites quod attinet, alii pedites sunt, alii equites. Pedites olim alii erant armigeri, grauis scilicet armaturae; alii peltati, alii velites: illi, Macedonico more rotundos clypeos et longas lanceas; isti, peltam, scutum breue et lunatum, et lanceam, breuiorem gestabant. Velites leuioris armaturae pedites erant, qui neque thoraces, neque scuta, neque lanceas habebant, sed eminus sagitta, saxo, funda, iaculo pugnabant; vt hodie sclopetarii. <note>Volater. lib. de off. prine. cap. de ordinibus.</note> Equites olim, vt et hodie, alii cataphracti, qui et se et equos armatura tegebant; alii leuis armaturae, qui vel cominus lancea, vel eminus sagittis et iaculis pugnabant, qui et sagittarii vocabantur.</p>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.14' n='14' type='chapter'>
<head>CAPVT XIV. De militum dilectu.</head>
<p>MILES officii sui praecepta scire et adimplere debet. quia vero id difficile, delectu et disciplina militari opus est. Non quilibet labores, frigora, famem, sitim, reliquasque belli aerumnas ferre, et vigiles noctes ducere potest;
<pb id='s080' n='72'/>
non cuilibet fidendum: hos amouebit delectus, vt et pusillanimes, aliosque eius <note>Deuteronom. 20.</note> farinae. <hi rend='italic'>Quis est homo formidolosus,</hi> inquit Sacra pagina, <hi rend='italic'>et corde pauido? vadat et reuertatur domum suam, ne panêre faciat corda fratrum suorum.</hi> et ibidem: <hi rend='italic'>Si quis nouam domum aedificauit; vel vineam conseuit, neque prophanauit; vxorem desponsauit, neque duxit, vel molli animo est, domum reuertatur.</hi> <note>Polyaenus lib. 3.</note> Iphicrates cum in hostes militum agmen produceret, quosdam trepidos, timidos, pallidosque sequi conspiciens, progressus aliquantulum, quum mox esset ineundum proelium, clamare Praeconem iussit: <hi rend='italic'>Si quis aliquid reliquit, reuertatur, et recte instructus redeat.</hi> Hoc audito, timidiores laetati, continuo reuerti coeperunt. At Iphicrates nullâ morâ factâ: <hi rend='italic'>Nunc,</hi> inquit, <hi rend='italic'>virisine mancipiis: nos cum hostibus pedem conferemus, vt soli fructus fortitudinis et virtutis capiamus.</hi> Hac re multo confidentiores facti milites, sine timidis pugnarunt, victoriamque obtinuerunt. <note>Vegetius.</note> Romani olim milites ex corporis habitudine dignoscebantur, si apti militiae, si lato pectore, si ceruice erecta, oculis vigilantibus, humeris musculosis,
<pb id='s081' n='73'/>
valentibus digitis, longioribus brachiis, cruribus exilioribus, suris et pedibus non superflua carne distentis, sed neruorum duritie collectis, vt sic illorum forti et fideli opera vti Respubl. cum fructu posset. Nam nimis pinguem, deformem aut mancum, desidem aut vecordem, tamquam inutiles repudiabant. Cato Censorius pinguem militem, velut Reipubl. incommodum, iure incessiuit: cuius inter guttur et inguen, cuncta sub <note>AElianus lib. 14. variar. histor.</note> ventris dominio forent. Idem nolle militem se dicebat, qui inter eundum manus, in pugnando moueret pedes, qui sterteret altius quam in proelio fremeret. Idem de Lacedaemoniis scribit AElianus. Haec igitur in delectu Princeps <note>Domin Cyllen. lib. 2. cap. I.</note> noster obseruabit. Sed et hoc, qua regione praestet milites eligere. Galli strenui, pugnaeque auidi sunt, et equitatu plurimum valent. Hispanorum corpora magis ad inediam et laborem facta <note>Lucanus.</note> sunt.</p>
<l>--- populi quos despicit Arctos</l>
<l>Felices errore suo, quos ille timorum</l>
<l>Maximus haud vrget leti metus; inde ruendi</l>
<l>Inferrum mens prona viris, animaeque capaces</l>
<pb id='s082' n='74'/>
<l>Mortis et ignauum est rediturae parcere vitae.</l>
<p>Addo hoc, melius esse milites ex agris, quam ex vrbibus eligere. duriores enim <note>Veget. lib. I. c. 3.</note> sunt, robustiores, et laborum patientiores, deliciarum ignari, paruis contenti; quemlibet aerem siue diurnum, siue nocturnum ferre assueti: vt et fossam ducere, onus ferre, et quae huiusmodi sunt. <note>Lib. 18 c. 5.</note> <hi rend='italic'>Fortissimi viri,</hi> ait Plinius, <hi rend='italic'>et milites strenuissimi ex agricolis nascuntur, minimeque male cogitantes.</hi> Loquor de minoribus militibus: nam maiores ex vrbe eligi possunt: quippe qui ingenio magis et animo vigeant, sintque gloriae et honoris magis cupidi; ac proinde, cum opus est, omnem <note>Alexan. ab Alex. lib. I. cap. 20.</note> laborem et discrimen subeant. Quaeri hîc de aetate porest. Alexander profecto <note>Auent. lib. I. Ann. boior.</note> ille Magnus, orbem aggressurus, non iuuenes robustos legit, sed veteranos, plerosque etiam emeritae militiae, qui cum parte Philippo, patruisque militauerant; vt non tam milites, quam magistros militiae electos omnino putares. <note>Politic. lib. 8.</note> Nemo enim ordines, nisi sexagenarius, duxit. Aristoteles vult, vt iuuenes in optima Republica decimo septimo anno
<pb id='s083' n='75'/>
aetatis primum bellicis exercitiis assuescere apud Paedotribam incipiant. Apud Persas iuuenes a vigesimo ad quinquagesimum annum militare cogebantur. Qui hodie de hac re scribunt, aiunt haud fere quemquam minorem septem et decem annis, aut sex et quadraginta maiorem, militiae adscribendum esse. <note>De breu. vitae. cap. 7.</note> <hi rend='italic'>Lex a quinquagesimo anno militem non cogit,</hi> ait Seneca, <hi rend='italic'>a sexagesimo senatorem non citat.</hi> Vt igitur concludam, caueat sibi Princeps, milites sine vllo discrimine, ex omni hominum faece conscribere, numeri tantum implendi caussa. Consideret cuius quisque ordinis sit, quam artem exercuerit, quomodo extra belli tempus se gesserit, et quae huius generis sunt. <hi rend='italic'>Non subitum legit militem,</hi> ait Tacitus, <hi rend='italic'>sed veterem expertumque belli.</hi> Harum rerum contemptum, multarum calamitatum caussam fuisse palam est. Hinc saepissime factum legimus, vt ad solum hostium aduentantium clamorem, castra deserta fuerint, pugnae infeliciter commissiae, <note>Front. lib. 4. Xenoph. lib. 7. histor.</note> oppidaque et vrbes occupatae. Epaminondas Thebanorum dux, quatuor tantum millibus stipatus, ex quibus quadringenti
<pb id='s084' n='76'/>
equites erant Lacedaemoniorum, exercitum viginti quatuor millium peditum, equitum vero mille sexcentorum, collata acie vicit. Ipse postea cum arreptis quindecim millibus Lacedaemona adortus esset, non amplius centum iam effoetae virtutis senes eum egregie sustinuerunt. Balduinus, Gothofredi Bullionii frater, et in regno Hierosolymitano successor, cum illud contra Turcas defenderet, ducentis sexaginta equitibus tantum, peditibus nongentis stipatus, Caliphae exercitum, in quo equitum nouem millia, peditum viginti millia erant, tam egregie strauit, vt vnico conflictu equitum quinque millia praeter pedites trucidarit.</p>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.15' n='15' type='chapter'>
<head>CAPVT XV. De disciplina militari.</head>
<p><note>AEl. Lampr.</note> AD disciplinam militarem venio, quam merito dixit Alexander Seuerus Rempublicam continere, quae, si dilabatur, et nomen et Imperium Romanum amissum iri: quippe quae ex ignauo ciue fortem; ex intemperante, moderatum; ex desidioso, strenuum; ex luxurioso, frugalem; ex libidinoso, continentem
<pb id='s085' n='77'/>
efficiebat. Hanc ipse tam seuere seruauit, vt cum exercitum in Parthos duceret, non milites, sed Senatores transire dicerentur. Quacumque iter legiones faciebant, tribuni accincti, centuriones verecundi, milites amabiles erant. Si quis de via in alicuius possessionem deflexisset, pro qualitate loci, aut sustibus subiiciebatur, aut virgis, aut condemnationi; aut, si haec omnia transiret dignitas hominis, grauissimis contum eliis afficiebatur, quum diceret, <hi rend='italic'>Visne hoc in agro tuo fieri, quod alteri facis?</hi> Ad disciplinam porro recte instituendam, opus est primum <note>Varro de ling. Lat. 4. et Prisc. lib. 6.</note> exercitio. Vnde et Exercitus vox manauit. plus etenim vsus, quam vires prosunt: nec annorum numerus, sed continua exercitatio artem militarem docet. <note>Vulcatius Gallicanus.</note> Ideo Auidius Cassius exercitium esse voluit septimi diei, omnium militum, ita vt sagittas mitterent, et armis luderent. Dicebat enim miserum esse, quum exercerentur athletae, venatotes et gladiatores, <note>Lam prid. in Seuero.</note> non exerceri milites, quibus minor esset fututus labor, si consuetus esset. Maximinus senior, priusquam ad Imperium conscenderet, sub Alexandro
<pb id='s086' n='78'/>
militans, quintum semper diem in armis ducebat, militarique more quotidie currendo atque luctando militem exercebat. Ipse quoque, quamquam iam grandis natu, campestrium exercitationum labores cum aliis militib. subibat. In exercitu nihil peius ocio excogitari potest, cum soleat fere ac solum fons atque origo seditionum omnium esse: quod de Carthaginen sibus in Siccam traductis <note>Tacit. l. II.</note> militibus testatur Polyb: I. Sapienter Claudius, qui, ne mile socium exercerer, inter Mosam Rhenumque trium et viginti millium spacio fossam produxit, <note>Vegetius.</note> quâ incerta Oceani vetarentur. Vt igitur milites olim perpetuo ad cursum, ad saltum, ad nandi vsum, ad iacienda missilia, ad conscendendos equos cum armati <note>Vide Onosandrum de optimo Imp. tit. De exere. militibus.</note> essent, ad caesim punctimque feriendum, ad iaculandum, ad onus portandum, cibos, vtensilia, arma ad incedendi ordinem, ad salitionem et similia exercebantur. vnde fiebat, vt scutum, galeam, gladium in onere milites non plus numerarent, <note>Cicero.</note> quam (vt Ciceronis verbis vtar) humeros, lacertos, manus. arma enim membra milites esse, ducunt. <hi rend='italic'>Aliis arma</hi>
<pb id='s087' n='79'/>
<hi rend='italic'>oneri sunt,</hi> ait Hegesippus, <hi rend='italic'>nobis integumento, quia vsu leuantur.</hi> Sic hodie Princeps vel belli Imperator, milites suos ad hodiernum armorum genus exercebit, bellica vt signa a se data obseruent: pedites <note>Dom. Cyll. lib. 2. cap. 2. et. 3.</note> quidem saltu, cursu, palaestra, sclopetariis eia culationibus, quae ad scopum praefixum fieri solent: interdum fictis in cursionibus, insidiis, adumbratis proditionibus, simulatis itineribus, panicis terroribus. Equites et hoc insuper, equos suos curare, currere et recurrere docere, incitare, tum sistere, tum de via deflectere, tum per salebras decurrere, nec fossae nec riuo parcendo: denique et in orbem flectere, ex his pugnare, et alia bello necessaria. Vix credibile, quantum exercitium in milite possit: nam non solum corpus ad omnia assuefacit et firmat, <note>Alex. ab Alex. lib. 2. cap. 25.</note> sed etiam animum. Certum est, milites inexercitatos bellum summopere reformidare, et strepitu, tumultu, fragore, instrumentorum bellicorum ictibus, et praecipue eorum, quae fulminum tonitruumque instar, posteriora secula inuenerunt, summe turbari.</p>
<l>Maior est bello timor ipse belli.</l>
<pb id='s088' n='80'/>
<p>vt contra bene exercitatos proelium cupere. Ex vsu enim, vel ex animi praeparatione prouidentiaque vnus quisque praestantior fit. <hi rend='italic'>Scientia rei bellicae,</hi> ait Veget. <hi rend='italic'>dimicandi nutrit audaciam. Nemo facere</hi> <note>Salustitus in bello Iugurth.</note> <hi rend='italic'>metuit, quod se bene didicisse confidit.</hi> Hac vnica ratione Metellus a luxu suos auocauit, et strenuis deinde bellatoribus aduersus Iugurtham vsus est. Indolem Scipionis sic depingit Silius;</p>
<l>Ipse inter medios venturae ingentia laudis,</l>
<l>Signa dabat, vibrare sudem, transmittere saltu</l>
<l>Murales fossas, vndosum frangere nando</l>
<l>Lorica indutus vadum. spectacula tanta</l>
<l>Ante aciem virtutis erant; saepe alite planta</l>
<l>Ilia perfossum, et campi per aperta volantem</l>
<l>Ipse pedes praeuertit equum, saepe arduus idem</l>
<l>Castrorum spacium, et saxo transmisit et hasta.</l>
<p>De exercitio Cn. Pompei Magni Sallustius hoc memorat: Cum alacribus saltu, cum velocibus cursu, cum validis recte certabat. Neque enim aliter Sertorio par esse potuisset, nisi sese et suos milites
<pb id='s089' n='81'/>
frequentibus exercitiis praeparasset ad proelia: ait Vegetius.</p>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.16' n='16' type='chapter'>
<head>CAPVT XVI. De ordine militibus seruando: deque poenis militaribus.</head>
<p>ORDINEM quoque in bello seruare, maximi momenti est; immo nihil salutarius, tutius. Ordo in dirigendis copiis consistit per legiones, cohortes, centurias et decurias, vt acies distincta facilior ad imperia sit. item in incedendo, vt milites modum certum seruent in itinere, in acie distent inter se aequali et legitimo spacio; non conglobent aut laxent agmen, neve vlla confusio oriatur: diuidantur per contubernia, vt decem, sint vel pauciores sub papilione vno, et <note>Onosander de opt Imp. Sigon. lib. I. de antiq iure ciuium.</note> vnus eius contubernii caput sit. Macedones phalangibus Asiam; Romani legionibus suis totum fere terrarum orbem subegerunt. Legiones tamen, quae modo <note>Rom. cap. 15.</note> quatuor, modo quinque, modo sex millium peditum; itemque modo ducentorum, modo trecentorum equitum erant, melius dispositas, et ad quodlibet facinus aptiores video. Tria enim haec militum genera, Principes, hastati, triarii;
<pb id='s090' n='82'/>
pedites quidem in cohortes, cohortes in manipulos, manipuli in centurias, centuriae in contubernia; equites vero in turmas, turmae in decurias distribuebantur: et legionis milites viritim pugnabant; phalangis vero generalis impressio erat. <note>Liuius.</note> ideo Liuius legiones Celtiberorum quasi cuneum formare solitas scribit. quo genere pugnae tantum valuerunt, vt quacunque parte perculêre, im petum sustinere <note>Agath. lib. 2.</note> nequiuerint. Erat et Francis forma aciei instar cunei, [?] litterae figuram prae se ferens, anteriore quidem sui parte in acutum desinens. Pressa enim erat et densa, scutis vndequaque inter se consertis munita; dixisses suis caput sua structura efformare. Alae vero vtrimque ex centuriis et decuriis in longum compositae, et vt plurimum in obliquum protensae, paulatim ab sese dilatabantur, et dirimebantur, in maximam latitudinem desinentes: adeo vt locus intermedius vacuus relinqueretur, et nudata militum terga seriatim conspicerentur. Auersi enim inter se stabant, vt hostibus aduersi essent, et ex tuto confligerent, scutis protecti; terga vero mutuâ illâ inter se contrapositione
<pb id='s091' n='83'/>
<note>Domin. Cyll. lib. 2. cap. 6.</note> tuerentur. Ordo in pugnando hic erat: Grauis armatura pro muris stabat; in qua prima acies et secunda immota stabat. Triarii vero residebant. Leuis armatura aduersarios prouocabat. Grauis armatura proelium excipiebat; sed leuis armatura fugientes sequebatur. Nostris temporibus armorum mutationem, ordinis mutatio subsecuta est. quum enim duobus cornibus dextro et laeuo, ac iugo siue medio exercitus constet, ac veluti corpus suis partibus, sic ipse multis aciebus perficitur. Nam acies ipsa siue quadrata, siue triangularis, vel scorpionis, vel quacumque alia forma fuerit, in eius medio spacium relinquitur, in quo ducis signum poni solet, circum id equites armati, quasi vt cataphracti. in angulis et etiam in medio tormenta, saepe etiam in fronte, quae cum pilas emittunt, milites cedere iubent, ac si alam facerent. Deinde ad sua loca simul redeuntes impetum in hostes faciunt. Pedites inter hastatos, vndique a fronte, et a lateribus et a tergo sclopetarii collocantur, ac singulis hastatis singuli interseruntur. Sic quaelibet peditum acies
<pb id='s092' n='84'/>
instruitur. Post dextrum et sinistrum cornu in lateribus, equites grauis armaturae collocantur veluti murus et peditum robur, vel vbicunque erunt hostium equites, illis opponendi sunt. Extra ipsa latera equites leuis armaturae ad pugnam ineundam et lacessendum hostem, et ne quis fugiat, locari solent. Ordinis sui desertor <note>Isocrat.</note> capite plecti solet. Isocrates in oratione de Pace declarat infames olim habitos, qui vel ordinem deseruissent, vel clypeum abiecissent. Idem indicat AEschines aduersus Timarchum, quod non fuisset in bello. Aut qui hastam abiecisset, ei non licebat in concione quicquam <note>Plutarchus.</note> agere. Scipio ad Numantiam, quem extra ordinem deprehendebat, militem Romanum quidem vitibus, extraneum vero fustibus caedendum curabat. Qui Imperatoris iniussu dimicabant, temeritatem illam Romani extremo supplicio luebant. Manlius Torquatus, vir fortissimus, et Imp. optimus, militaris disciplinae sanciendae gratiâ, filium singulari virtute praeditum, securi percuti iussit, quod parentis iniussu hostem, a quo prouocatus fuerat, occidisset. Is igitur
<pb id='s093' n='85'/>
optimus miles habe batur, qui optime parêre didicerat. Theo pompus Lacedaem oniorum rex affirmanti cuidam propterea Spartam saluam et incolumem esse, quod ducibus vteretur imperandi gnatis. <hi rend='italic'>Immo,</hi> respondit, <hi rend='italic'>ciuibus et populo ducibus obsequente.</hi> Ostendit et Scipio maior, a militibus Imperatorem potius, quam hostem metui debere; cum percontanti qua re fretus, classem educere pararet in Africam, ostendit viros armatos sese exercentes et turrim excel sam mari imminentem, et dixit, <hi rend='italic'>Nullus eorum est qui non conscensa, turri, semet in mare praecipitaturus sit si inssero.</hi> Turcae hoc tempore in seruando ordine <note>Renatus Lusinganus lib. I. cap. 5.</note> disciplinaque militari cunctas nationes antecellere dicuntur: tanta enim seueritate et iusticia eam exercent, vt veteres quoque Graecos Romanosque superare putentur. Nulla vmquam inter eos pugna exauditur. nam vel minimum delictum capite vindicatur. Prompte obediunt imperantibus, ita vt nullum, quamuis manifestum vitae discrimen subterfugiantsine tumultu et clamore in castris versantur, et quamuis semper ibi maxima
<pb id='s094' n='86'/>
sit frequentia, silentium perpetuum et stupendum obseruant. Manus minima significatione et nutibus reguntur, profunda tranant flumina, abruptos superant montes, vigiliae inediaeque tolerantissimi, nec vnam quidem mulierem in castris habent. In expeditione nemini infensi: ideo agricolae ad eorum aspectum nequaquam pauent. tantum abest vt operas aut domos deserant, quum nullum damnum, nullam vim reformident. Tantum scilicet conducit ad disciplinam omnem ordinemque militarem seruandum, in impudicitiam, homicidium, contumaciam, rapinam, praefectorum contemptum, etc. morte aut ignominiosa missione, pro ratione delicti animaduertere.</p>
<l>Non erit in nostris nobiscum faemina castris,</l>
<l>Qui reus exstiterit, spoliis nudatus abibit,</l>
<l>Turpiter; et naso mutilabitur illa resecto.</l>
<p><note>Leuit. 26.</note> Hoc praeterea nisi fieret, id eueniret, quod DEVS minatur: <hi rend='italic'>Corruetis coram hostibus vestris; subiiciemini eis; fugietis, nemine per sequente; terrebit vos sonitus folii volantis.</hi> <note>Aelius Lampr.</note> Eleganter Alexander Seuerus Tribuno militum: <hi rend='italic'>Si vis,</hi> inquit, <hi rend='italic'>Tribunus</hi>
<pb id='s095' n='87'/>
<hi rend='italic'>esse, immo si viuere vis, manus militum contine: nemo pullum alienum rapiat; vuam nullus auferat; nemo segetes deterat; nemo sal, oleum, ligna exigat; nemo ouem alierius rapiat; annonâ sua contentus sit miles; e praeda hostium, non e lachrymis prouincialium habeat; armatersa sunto ferramenta samiata, calceamenta fortia; vestis noua vestem veterem excludat; stipendium in baltheo, non in popina habeat.</hi> et quae sequuntur. Quod de praeda dicitur, cum moderatione intelligendum est. In conflictibus enim plaerumque vincentibus obstitit, omittere hostem <note>Lib 17. ann.</note> vt spolia secteris. <hi rend='italic'>Sarmatae,</hi> ait Ta citus, <hi rend='italic'>cupidine praedae graues, onere sarcinarum veluti vincti caedebantur.</hi> Dignissima notatu <note>Lib. Rerum Daniae.</note> illa apud Saxonem Grammaticum vox est: <hi rend='italic'>Nefatigetis milites, opum onere, manus proelio destinatas; ac scitote triumphum ante carpendum, quam censum. Proinde auro spreto, auri dominos insequamini; nec aeris, sed victoriae fulgorem miremini: meminisseque vos decet satius trophaeum pensare, quam quaestum: potioremque esse met allo victoriam,</hi> etc. Militi minori tamen in praeda plus licet, quam Duci. Non loquor hîc de praedae diuisione, quae ab ipso Imperatore
<pb id='s096' n='88'/>
fieri consueuit. in ea enim merita et labores cuiuslibet militis perpenduntur. Sed de illa quae interdum ad excitandum militem conceditur. Themistoclem ferunt, quum aliquando post victoriam ad mare, visendi cadauera gratiâ, accessisset, ac torques armillasque passim disiectas videret; se quidem praeteriisse, sed amico qui sequebatur dixisse: <hi rend='italic'>Collige, tu tibi, nam tu Themistocles non es.</hi> Illud animaduertendum, ne parta aliqua victoria, milites rerum abundantiâ ad voluptatem et luxuriam inclinent. <hi rend='italic'>Miles</hi> (inquit Seuerus apud Lampridium) <hi rend='italic'>non timet, nisi vestitus calceatus, armatus, satur, et habens</hi> <note>Stobaeus serm. 14. de Repub.</note> <hi rend='italic'>aliquid in Zonula.</hi> Coronidis loco iuramentum militum Atheniensium addo: <hi rend='italic'>Non ignominiâ afficiam arma sacra, neque deseram meum astitem, quo cum vinctus fuero; dimicabo prosacris et profanis, siue solus, siue cum multis: Patriam non relinquam in deteriori statu, sed ampliori meliorique quam acceperim: semper magistratui praefecto prudenter obediam, et legibus constitutis parebo, et aliis quibus cumque plebis consensu decretis. quod si quis leges vel irritas facere, vel eis non obtemperare velit, non concedam, sed</hi>
<pb id='s097' n='89'/>
<hi rend='italic'>vlciscar tam solus quam cum pluribus. Sacra quoque patria colam. Horum dii mihitestes et consciisnnto.</hi> Caeterum (vt hoc obiter moneam) poenae militum leniores olim erant stipendii priuatio, ad hastae dationem condemnatio, extra oppidum hibernatio: item fossam fodere, stipendia prorogari, discinctos destitui, hordeo pasci, sanguinem mitti, a castris segregari, ignominia mitti, etc. Grauiores poenae erant, virgis caedi, vite verberari, linguae abscissio, manuum am putatio crurum exsectio, in seruitutem adactio, exsilium, securi percussio, decimatio: et aliae, pro ratione delicti, vt supra dixi.</p>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.17' n='17' type='chapter'>
<head>CAPVT XVII. De vario praemiorum militarium genere.</head>
<p>HISCE non minus necessarium est, egregia facinora praemiis, laudationibus scilicet, honoribus et opibus, compensare. Haec nominaui, quia praemia <note>Bod. lib. 5. cap. 4.</note> ad decus, vtilitatem, et vtrumque comparata sunt. ea tamen quae plus vtilitatis habent, minus honesta videntur; cum dignitas vtilitate eleuetur. Vtut sit, hinc coronae murales, ciuicae quernae, nauales gramineae:</p>
<pb id='s098' n='90'/>
<l>Mos erat in veterum castris, vt tempora quercu</l>
<l>Velaret, validis fuso qui viribus hoste</l>
<l>Casurum morti potuit subducere ciuem.</l>
<p>hinc annuli, hinc tituli, Magnus, Pater Patriae, aliique. Magni nomen meruerunt Alexander, Q. Fabius, Pompeius, Constantinus, Michael Palaeologus, et alii nonnulli. Patres vero patriae quam plurimi. Hinc tibicines et funales caerei, hinc statuae, hinc munerum distributiones, donorum largitiones, stipendiorum auctiones, et alia quae virtutem excitant, imagines, arma gentilitia, ordinum promotio, militare cingulum, triumphus. <note>Fl. Vopiscus.</note> Extat apud Vopiscum Valeriani Imp. ad Aurelianum oratio, habita praesente exercitu, praesente officio Palatino, assidentibus Consule, Praefecto praetorio, Praeside Orientis, etc. <hi rend='italic'>Gratias tibi agit Aureliane Respubl. quod eam Gothorum potestate liberasti: abundamus per te praedâ, et his omnibus, quibus Romana felicitas crescit. Cape igitur tibi pro rebus gestis tuis coronas murales quatuor, vallares quenque, hastas puras decem, vexilla bicolora quatuor, tunicas ducales ruffas quatuor, pallia proconsularia</hi>
<pb id='s099' n='91'/>
<hi rend='italic'>duo, togam praetextam, tunicam palmatam, togam pictam, subarmalem profundum, <note>Sigon. lib. 7. regni Italiae.</note> sellam eboratam. nam te Consulem hodie designo.</hi> et quae sequuntur. Inde factum, vt et Otho I. Imp. fortissimum quemque militiae suae ad scriberet, eosque qui strenuam sibi fidelemque operam nauassent, regalibus suis in signire in stituerit. Erant autem Regalia, dignitates et praedia, quae Rex benemeritis ad arbitrium concedebat: Dignitates, vt Duces qui Ducatum, Marchiones, qui Marchiam habebant; Comites, qui Comitatum a Principe in feudum acceperant: Praedia, vt vectigalia, telonea, portus; Ripalica, pedatica, monetae, piscariae, molendina, salinae fluminum vsus, et omnis istorum proruentus, aliaque eius generis. Maximum <note>Salustius.</note> incitamentum est praemium. <hi rend='italic'>Sic se,</hi> inquit Salustius, <hi rend='italic'>hostem ferire, murum ascendere, conspici, dum tale facinus faceret, properabat miles; eam bonam famam, magnam nobiltatem putans.</hi> Notatu dignissimum <note>Lampr.</note> Alexandri Seueri exemplum est, qui militum suorum, cum solus esset, rationes, et numerum et dignitates recensebat, et de promouendo sibi ad notabat, et perlegebat
<pb id='s100' n='92'/>
cuncta pittacio, quis qualis esset miles, et a quo promotus. Quod si Princeps, vxorum quoque et liberorum eorum, qui strenue pugnando occubuerint, se rationem habiturum promiserit, non ferrum, non flammas metuent. Athenis lege sancitum erat, vt iis qui pro patria pugnando cecidissent, ex publico funus fieret, et in frequentissima ciuium concione laudarentur: sed et illorum filii in Prytaneo publicis sumptibus alebantur, instruebanturque ad aetatem vsque iustam. Id nisi Romae quoque, Carthagini, Spartae, et alibi obseruatum fuisset, numquam vrbes illae ad tantam magnitudinem peruenissent. Huc priuilegia militaria pertinent, quae sarcta tecta conseruari <note>Camer. Med. 79.</note> debent. Exstat elegantissima Caroli Magni post debellatos Saxones Longobardosque oratio: <hi rend='italic'>Ite</hi> (inquit) <hi rend='italic'>milites mei: vos heroes vocabimini, sociiregum, iudices criminum. Viuite posthac laboris expertes: consulite Regibus publico nomine, fauete foeminis, iuuate pupillos, consilio circumdate Principes: ab his victum, vestitum, stipendium petite: Si quis negauerit, inglorius infamisque esto. Si quis iniuriam vobis intulerit,</hi>
<pb id='s101' n='93'/>
<hi rend='italic'>reum se maiestatis agnoscat. Vos autem cauete, ne tantum decus, tantumque priuilegium iusto bellorum labore partum, aut ebriet atis aut scurrilitatis, aut alio quouis vitio maculetis; ne, quod largimur vobis ad gloriam, redundet ad poenam.</hi> Huc pertinent militiae vacationes. Mos fuit equitibus Romanis, vbi legitimum tempus stipendiorum expleuerant, vt equum in forum ad Censores adducerent; enumeratisque singulis Ducibus et Imperatoribus, sub quibus meruerunt, ac reddita militiae, ratione, peterent vacationem: ibi et honos habebatur, et ignominia pro cuiusque vitâ actâ. <hi rend='italic'>Sedebant</hi> (inquit Plutarchus) <note>Plutarchus in Pompeio.</note> <hi rend='italic'>magnâ grauitate Censores, Gellius et Catulus, transuehebant equites. Cn. Pompeius autem (qui iam bis triumphauerat, et Consul erat cum Marco Crasso) conspiciebatur superne in forum descendens. Erat aliis quidem Magistratib. insigniis ornatus, sedequum manu trahebat. Vt prope accessit, et cognitus est, equum admouit Rostris. Stetit populus, stupore et silentio defixus. Censores vero ex ea specie simul verecundia et gaudium occuupauerunt. Inde maior natu interrogauit eum:</hi> Quaero ex te, Magne Pompei, ecquid omnia
<pb id='s102' n='94'/>
stipendia im pleueris? <hi rend='italic'>Cui Pompeius alta voce:</hi> Omnia impleui, <hi rend='italic'>inquit,</hi> et me ipso Imperatore. <hi rend='italic'>Quod audiens populus, conclamauit: neque sedari prae laetitia clamor poterat: sed consurgentes Censores domum cum deduxerunt, populo prosequenti et applaudenti gratificantes.</hi></p>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.18' n='18' type='chapter'>
<head>CAPVT XIIX. De Consiliis militaribus.</head>
<p>AD Principis militaria consilia vt deueniam, quae partem non minimam huius prudentiae faciunt: Princeps nec bellum appetet; nec lacessitus facile pacem <note>Liuius lib. 24.</note> petet. <hi rend='italic'>Multa sunt magnis ducibus</hi> (vt Marcellus Q. Fabio dicebat) <hi rend='italic'>sicut non aggredienda, ita semel aggressis non dimittenda; quia magnae famae momentum in vtramque partem fiat.</hi> Et (vt antea dixi) nisi maior emolumenti spes, quam damni metus <note>In Panegyr. ad Philip.</note> appareat, proelium non conseret. Vt gubernator magis optandus qui Cyaneas cautes arte vitat, quam qui enauigat; vt praestantior medicus, qui morbum praecludit, quam qui receptum arte leuat; Ita Princeps qui consilio efficit vt sine praelio vincatur, eo praestat qui rei militaris peritia ea grauiter administrat. alterum
<pb id='s103' n='95'/>
enim, necessitatis; alterum, felicitatis: alterum, remedii est; alterum, voti. Non facile vniuersus Reip. status, fortunae varietati exponendus. Lacedaemonios legimus, clade Leutrica et Mantinensi accepta a Thebanis, duce Epaminonda, Principatum Graeciae amisisse. Laudantur cauti cunctatoresque duces, qui nullo loco, nisi quantum necessitas cogit, fortunae se committere volunt. Quod si tamen proelium conserendum est, id in Imperii sui visceribus non faciet; sed hostem, si fieri potest, extra Imperii sines anteuertet. Ex belli fortuna, hominum voluntates facile mutantur. Et foris, si qua accepta fuerit calamitas, emendari potest: quae domi accipiuntur clades, exitiales habentur. Sic Pharsaliae proelium omnia Caesari in praedam dedit. Sic Philippi acies Antonio et Augusto. Ideo Sabinus apud Tacitum Vitellium exhortatur, <hi rend='italic'>eat obuiam legionibus, de summa rerum illic certet: cetera: cetera secundum <note>Iustinus.</note> cuentum proelit cessura.</hi> Id nimirum Agathocles videns, quum cerneret Carthaginienses Syracusas obsidere in animo habere, bellum in Africam feliciter transtulit.
<pb id='s104' n='96'/>
<note>Plutarchus.</note> Id consilii ab Annibale Antiocho regi datum est, vt bellum in Italiam traiiceret: Romanos nisi in Italia opprimi non posse. Quod perpendens P. Sulpicius Consul, ita suos alloquitur: <hi rend='italic'>Si non piguisset vos in Africam traiicere, hodie in Italia Annibalem et Carthaginienses hostes non haberetis.</hi> Quod si tamen Princeps noster intra sui Principatus limites proelium commiserit, prouide cum victis aget, et fines excedere petentes in dubio, permittet. Themistocles victo Xerxe pontes destruere prohibuit: <hi rend='italic'>Aptius,</hi> inquiens, <hi rend='italic'>et tutius est, cum ex Graecia expellere, quam cogere ex desperatione pugnare.</hi> Iphicrates quum hostes fugasset, et in angustissimum locum deduxisset, dicere solebat, Non cogendos esse hostes vt strenui sint, sed tempus et locum fugae dandum, vt quanto minimo periculo victoria obtineretur. Sapientissime. Crescit saepissime ex desperatione clausis, audacia. Inuicta vis est necessitatis.</p>
<l>Namque illud sapientum dictum, non meum,</l>
<l>Necessitate dira, nilfortius.</l>
<p><note>Polyaenus lib. 7.</note> Mempsis Aribaeo bellum inferente, omnia protulit extra murum, ne intra moenia
<pb id='s105' n='97'/>
concluderetur; et pro ciuitate collocauit vxores, liberos, pecunias, portas etiam ciuitatis destruxit. Aribaeus apparatum illorum desperationi similem veritus; metuensque ne ad mortem vsque proelium facerent, exercitum abduxit. <note>Front lib. 2. cap. I.</note> Agesilaus Messeniam exercitum ducens, misit exploratorem: quo nunciante, non solum ipsos Messenios ex vrbe prodire, sed etiam vxores ipsorum, et liberos, atque seruos in libertatem vocatos, discessit: quod eos de vita desperasse videret, atque <note>Polyaenus lib. 2.</note> idcirco fortius pugnaturos. Idem Pelopidas, et alii egregii duces obseruârunt. <note>AEnaeas Sylu. lib. 3. comment. in Panorm.</note> Henricum quemdam Anglorum Regem legimus, ab exercitu Gallorum circumuentum, omnia quae in Gallia habebat, Regi Gallo tradere voluisse, si sibi suisque abitus tantummodo permitteretur. Quod cum nullâ ratione obtinere so posse videret, Centurionibus noctu conuocatis, cos ita allocutus est: <hi rend='italic'>Neque fugere,</hi> (inquit) <hi rend='italic'>commilitones, neque ex hostibus incolumitatem consequi precibus nostris valemus; sola nos arma adiuuare possunt. Non est quod numerosum exercitum formidetis.</hi> DEVS <hi rend='italic'>iustae caussae aderit: is deuote</hi>
<pb id='s106' n='98'/>
<hi rend='italic'>iamorandus, et die crastino strenue pugnandum.</hi> His verbis dimissa concione, cum nox in diem abire inciperet, commisso proelio, octo Anglorum millia, incredibile auditu, sexaginta hostium millia <note>AEgid.</note> fudêre: ita vt eam potissimum diem Gallorum opes fregisse scribant. Eâdem ratione Galli, Philippo Rege, Othonem Imp. superarunt. Huc pertinent illa Catonis Maioris verba: <hi rend='italic'>Inter nos</hi> (inquit) <hi rend='italic'>commilitones et castra nostra, medii hostes sunt: a tergo, hostium ager est. quod pulcherrimum, idem tutissimum est; in virtute spem positam habere, et in proelio potius, quam in fuga mortem oppetere.</hi></p>
<l>moriamur, et in media arma ruamus.</l>
<l>Vna salus victis, nullam sperare salutem.</l>
<p><note>Iouius et Bodinus.</note> Consimili errore Vastonem Fuxaeum peccasse legitur. nam cum ad Rauennam hostium copias fudisset, reliquias Hispanorum in cuneum coactas, quae fuga sibi salutem quaerebant, persecutus, vitam primum, nec multo post cetera quae clarissimis victoriis adeptus erat, amisit. <note>Lib. 28.</note> <hi rend='italic'>Minus cruenta victoria fuisset,</hi> ait Liuius, <hi rend='italic'>si patentiori campo, et ad fugam capessendam facili, foret pugnatum.</hi></p>
</div2>
<pb id='s107' n='99'/>
<div2 id='CoPH.01.19' n='19' type='chapter'>
<head>CAPVT XIX. De Praecoci consilio vitando: locoque ad castra pugnamque idoneo.</head>
<p>PERGO. Mature quinetiam omnia delibrabit, ne sua dicta factaque praecipitet. Vnde recte Electra apud Sophoclem:</p>
<l>Qui facinus ingens tentat, lentus est.</l>
<p><note>Plutarch. in Apophth.</note> Scribit Plutarchus, C. Domitium hostium aciem contem platum, suis praefectis, vt extemplo signa inferret, instantibus, sibi satis temporis suppeditare negasse, vt concisis tot millibus, atque impedimentis eorum direptis, in castra reuersi corpora curare possent. idem se postridie maturo consilio facturum, ostendit. quo tempore, proelio conserto, quinqua ginta millia trucidasse.</p>
<l><note>Horatius.</note> Vis consilii expers, mole ruit sua:</l>
<l>Vim temper atam dii quoque prouehunt</l>
<l>In maius.</l>
<p>In omnia itaque hostium inquiret, mores, naturam, ingenium, numerum, locum, vt quae ipsi non secus ac sua cognita esse debent. <hi rend='italic'>Nihilex iis</hi> (ait Tacitus) <hi rend='italic'>Caesari incognitum. Consilia, locos, prompia occulta nouerat, astusque hostium in perniciem</hi>
<pb id='s108' n='100'/>
<hi rend='italic'>ipsis vertebat.</hi> quae res apud multos tanti fuit, vt ipsi quoque exploratores agere non sint veriti, solertissimorum ducum magis quam prudentis Imperatoris officio functi. Id de Maiorano, diuo <note>Plutarch, in Sert</note> Constantino Magno, Mithridate, aliisque legimus. Cum Q. Sertorius aduersus Cimbros, cum C. Mario in castris esset, mutata veste in Cimbrorum castra penetrauit, vt illic hostium consilia atque ordines obseruaret, nimis magno periculo id agere aggressus, quod per alios, vilioris fortunae homines, minori Reipubl. periculo assequi potuisset. <note>Fulg. lib. 9. cap 8.</note> Non negauerim tamen, locum castra ponendi, pugnandive quod attinet, ipsum Principem, si fieri potest, belli ducem, eiusque opportunitatem despicere debere, vt hostem sustinere, eumque opportune aggredi, aut includere possit. Hoc praeterea requiro, vt regionum loca non tantum annotata habeat, sed etiam picta; vt non solum mentis consilio, verum etiam oculorum fide, cuncta perdiscat: vt facile scire possit, quibus copiis dimicandum, qua aciei specie, qua ratione latera tergaque subsidiis
<pb id='s109' n='101'/>
firmanda, et quos milites in fronte, si periculum imminet, debeat collocare. Neque hoc solum, sed et insuper <note>Onosand. de opt. Imper. tit. de educendo exerc</note> vellem, Principem itinerum peritos enligere; vt paucorum prudentia, solertiaque multorum saluti esse possit. Denique det operam, ne itinerum consilia hostis <note>Front lib. 2. cap. 2.</note> resciscat. Aiunt Xanthippum Lacedaemonium, Punici belli fortunam, sola loci opportunitate conuertisse. Nam, cum desperantibus iam Carthaginiensibus, Afros qui equitatu et elephantis praestabant, colles sectari; a Romanis autem, quorum robur in peditibus erat, campestria teneri: Poenos in plana deduxit. Vbi per elephantos dissipatis ordinibus <note>Front. ibid</note> Romanorum, sparsos milites per Numidas persequutus, eorum exercitum fudit, in illam diem terra marique victorem. Similiter Cn. Pompeius, cum in Cappadocia locum castris editum, elegisset, procliui impetu militum, Mithridatem facile superauit. Eadem ratione et C. Caesar aduersus Pharnacem Mithridatis filium dimicaturus, in colle aciem instruxit. quod expeditae victoriae caussam dedit: quia pila exedito in
<pb id='s110' n='102'/>
subiectos barbaros emissa, protinus eos auerterunt. Hisce et similibus exemplis historiae repletae sunt. Hoc quoque Princeps in loco deligendo cauebit, ne miles puluerem, ventum, Solem veante faciem <note>Val lib. 7. cap. 4. Dom Cyl. lib. 3. cap. 10. Plutarchus in Timoleon</note> habeat. Multos hac ratione profligatos legimus; Romanum apud Cannas ad Meridiem versum; Carthaginiensem vero ad Septemtrionem. Experimur quotidie, quam Sol intuenti visum eripiat, quam ventus contrarius aciem inflectat, hostiumque tela adiuuet, quam denique puluis a fronte congestus, oculos <note>Plutarch. in AEmil</note> impleat et claudat. L. Paulus AEmilius cum Perseo dimicaturus, tantispet moratus dum Sol vergeret in occasum circumactus, ne lumen Solis, quod erat suis matutino tempore, ex aduerso, oculos eorum perstringeret, sedens in tabernaculo suo, quod campos et hostium castra spectabat, tempus terebat. Inclinato tandem in vesperum die, cum hoste congressus hora nona, ante decimam <note>Plutarch. in Mario.</note> eum profligauit. Tale quid de Mario scribunt, qui contra Cimbros suos ita disposuit, vt aduerso Sole, vento et puluere Barbarorum occuparetur exercitus.
<pb id='s111' n='103'/>
Sciebat vir prudens, eos glaciem ac niues perferre posse, aestum et Solem non item. Annibal callidissimus Imp. patentibus in campis, obseruato loci ingenio, quod et Solibi acerrimus, et plurimus puluis, et Eurus ab Oriente semper quasi ad constitutum flaret, ita aciem instruxit, vt Romanis aduersus haec omnia obuersis, secundum ipse caelum tenens, vento, puluere, Sole pugnaret. Itaque duo maximi exercitus caesi, ad hostium satietatem, donec Annibal diceret militi suo. <hi rend='italic'>Parce ferro.</hi></p>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.20' n='20' type='chapter'>
<head>CAPVT XX. De tempore pugnae seruando, deque celeritate in exsequendo.</head>
<p>NON minus necessarium est belli Imperatori, tempus obseruate. Id <note>Plutarch. in Mario</note> nimirum respexit C. Marius, qui Cimbrorum Regi ad pugnam ipsum prouocanti, vt die et loco praefinito prodiret, respondisse fertur, <hi rend='italic'>Non esse moris apud Romanos, vt comittendae pugnae consilium ab hostibus mutuarentur; proelia non destinato, sed ex occasione sumenta, et pro occasione consilia mutanda, consilia, noua nouis rebus accommodanda vt ommis temeritas absit.</hi> C. Caesar
<pb id='s112' n='104'/>
<note>Iouius libr. 24. Bellaius lib. 3.</note> dicere solitus est, <hi rend='italic'>Nihil in bello, opere insperato potentius esse.</hi> Carolus Borboni. us ad vrbem Romam intentissimo totius exercitus cursu peruenit egens commeatus et tormentorum expers: sed signiferi cuiusdam insperato exitu occasione capta, scalis appositis, Clemente P. M. exterrito, neque vllum fugae consilium explicante, frustra trepidis animis obsistente vrbana multitudine, vrbem vi capit et diripit. Porro occasiones erunt, veluti hostes dormientes, corpora cutantes, conuiuantesve et nihil tale cogitantes <note>Putarch. in Lysandro. Liuius lib. 28.</note> aggredi. Hac ratione M. Valerius Calenos vino et epulis festo die indulgentes, adortus, minimo damno magnam stragem fecit, Calibusque captis ac direptis Calenum triumphum Romae egit. Vnde illud Virgilii;</p>
<l>Inuadunt vrbem somno vinoque sepultam.</l>
<p>Et Q. Caecilius Metellus, desperata iam victoria, cum discessum meditaretur, certior factus a Sostrato proditore, custodias vigiliasque festo die negligentius seruari, Syracusas caesis vigiliis inuasit. Athenienses in bello quod aduersus Peloponnenses anno sexto et vigesimo
<pb id='s113' n='105'/>
gerebant, diuturna militia fessi, remissius custodias excubiasque agebant. qua re cognita Lysander, passim in agris diffusos oppressit. qua quidem victoria Athenienses Lacedaemoniis succubuerunt. Nihil autem in bello, insperato. opere esse melius, in Hispania Scipio obseruauit. qui cum comperisset Asdrubalem, exercitu ieiuno mane processisse, vsque ad horam septimam suos in acie constituit; quibus praecepit, vt quiescerent, cibumque caperent. Cumque hostes inediâ, siti, morâ, sub armis fatigatos castra repetere conspiceret, copias eduxit, proelium commisit, insigni victoriâ. Ex his colligimus aliud prudentiae bellicae caput, Securitatem scilicet Principi nostro vitandam esse: quum certisfimum sit illud Velleii Paterculi, <hi rend='italic'>Nemivem celerius opprimi, quam qui nihil timet; et frequentissimum initium esse calamitatis, securitatem.</hi> <note>Front. lib. 2. cap. 10.</note> L. Martius eques, qui reliquiis exercitus duorum Scipionum praefuit, cum in propinquo bina Poenorum castra paucis millibus passuum distarent, cohortatus milites, proxima castra intempestâ nocte adortus est; et, cum hostem
<pb id='s114' n='106'/>
victoriae fiduciâ incompositum aggressus, ne nuncium quidem cladis reliquisset, breuissimo tempore militi ad requiem dato, eâdem nocte, raptim famae rei gestae praegressus, alterâ eadem castra inuasit. Ita bis simili euentu, de. letis vtrobique Poenis, amissas P. Rom. Hispanias restituit. Scribit Sabellicus, <note>Lib. 10. Decad. 3.</note> Turcos Croiam Epiri vrbem cum obsiderent, eruptione a Venetis facta, magna clade affectos, castris exsutos fuisse. Quo facto, dum ductores consultant, debeantne pulsis hostibus, in Turcorum castris, nocte illa, quae instabat, esse, an in sua redire, nondum remisso proelio: ecce hostes in Venetos cum clamore conuersi, victores foedissima caede in oppidum vsque persecuti sunt. Per noctes igitur vigilias obeant, maxime quae intra vallum habentur: interdiu vero equites, qui pro castrorum custodia ponuntur, alii ante, alii post meridiem, propter hominum equorumque fatigationem, Tribunorum ordinatione mutandi sunt, mutata saepe tessera militari. In itinere autem, equites expediti progrediantur, a quibus et viarum angustiae et nemora
<pb id='s115' n='107'/>
mora siluaeque perlustrentur, ne quid per insidias pati exercitus possit: explorentque ne inter viarum anfractus cauae rupes intersint, quibus hostes in insidiis lateant. Hoc praeterea, num hostis peditatu magis, quam equitatu valeat, vt scire Princeps possit an consultum sit in campos planiciemque descendere, an vero angusta loca, vepribus arboribusque impedita, quaerere. Caeterum, qui tempus pugnandi opportunum, obseruare vult, necesse est vt saepenumero <note>Front. lib. z. cap. I.</note> ei cedat. Metellus iunctis cum Pompeio castris aduersus Sertorium in Hispania, cum saepe aciem instruxisset, hoste (qui se imparem credebat) pugnam detrectante; quodam deinde tempore, cum Sertorianos milites animaduerteret pugnam magno impetu deposcere, humeros exercere, et lanceas vibrare: summo iudicio, ardori cedere statuit in tempore, recepitque exercitum, et Pompeio idem faciendi auctor fuit. De celeritate in exequendo, aliquid antea sub apparatibus dictum est. Cum C. Claudius olim, qui in Apulia Annibali oppositus erat, Asdrubalis literas,
<pb id='s116' n='108'/>
quibus se Annibali fratri in Vmbria occursurum esse scribebat, intercepisset, non id tempus esse Reipubl. ratus, quo consiliis ordinariis prouinciae suae quisque finibus per exercitus suos, cum hoste destinato ab Senatu, bellum gereret, cum timeret ne Asdrubal, inuito collega <note>Liuius.</note> M. Liuio, qui ei in Gallia oppositus erat, ad Annibalem perueniret, atque cum eo castra coniungeret; id quod non sine summo Imperii Rom. exitio futurum videbatur, magnis itineribus, sex dierum spacio longitudinem Italiae est emensus. Et inscio Annibale Asdrubaleque castra M. Liuii Salinatoris ingressus, consilio ac celeritate perfecit, vt Asdrubal, cum ad pugnam descendisset, ipse cum toto exercitu ad Senam flumen <note>Caesar in comment.</note> deleretur. Ante omnes vero Caesar in Commentariis testatur, se in Arari pontem vno die constituisse, alium item supra Rhenum, mira arte ac celeritate decem diebus militum operâ absoluisse: classem contra Massilienses nauium longarum XII. die tricesima ab excisa materia armasse. De classe Romanorum, quae 120. nauium erat, contra Hieronem
<pb id='s117' n='109'/>
hoc legitur, eam quinta et quadragesima a securi nauigasse. Ad Caesarem vt reuertar, is saepe centena passuum millia vno die peregit, vt aliquando nuntios de se praeueniret. Et sic videmus, paruas copias celeritate et festinatione saepe magnos exercitus, ob socordiam officiique neglectum superasse.</p>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.21' n='21' type='chapter'>
<head>CAPVT XXI. De aliis nonnullis bellicis consiliis.</head>
<p>OMNIA bellica consilia recensere impossibile; praecipuorum tamen <note>N. Machiauell. libr. 2. cap. 20.</note> nonnulla aceruatim addam. Det operam Princeps, ne auxiliariis militibus, id est, quos ipsi Princeps aliquis vel Respub. suis sumptib. auxilio mittit, vti cogatur. fit enim saepenumero, cum ab eo ad quem missi sunt, neque praefectos, neque stipendia accipiant, vt eius imperium floccifaciant, praedae vltra quam par est, operam dare, <note>Ioseph. lib. 15. cap. 9.</note> et omnia vastare soleant. Exemplis plenae sunt historiae eorum auxiliariorum, qui <note>Herod. lib. 6.</note> proditores, inuasores, defectores et desertores exstitêre. Quare Therycione <note>Plutarch. in Lacon.</note> Delphis rediens, quum videret angustias Isthmi a Philippi copiis custoditas: <hi rend='italic'>Malos,</hi> inquit, <hi rend='italic'>portarum custodes vos habet Peloponnesus:</hi></p>
<pb id='s118' n='110'/>
<l>Ipsi custodes custodis egere videntur.</l>
<p>Quod si tamen auxiliario milite indigeat, sibi cauebit, ne auxiliares copiae domesticis maiores sint; vt si quid tale occurrat, Princeps eis obsistere possit. Plurimum quoque in eo situm arbitror, vt Princeps consilia sua facta, disciplinam occultet: praecipue castrorum motus, ne ab exploratoribus, qui quam saepissime intra ipsa commorantur castra, hostibus nunciari queat; vnde forsitan exercitus insidiis circumueniri posset. <note>Front. lib. 1. cap. 1.</note> Recte M. Licinius Crassus cuidam percontanti quo tempore castra moturus esset? respondit: <hi rend='italic'>Vererisne ne tubam non exaudias?</hi> Idem de Antigono scribit Plutarchus in Regum apophthegmatis. Sic <note>Lib. 3.</note> Vegetius: <hi rend='italic'>Fieri quod debeat cum multis, tracta; quod facturus sis, cum paucissimis, vel potius ipsetecum.</hi> Nulla enim sunt meliora consilia, quam quae ignorauerit aduersarius, antequam fierent. Metellus in Hispania interrogatus quid postera die facturus esset; respondit, <hi rend='italic'>Tunicam meam</hi> <note>Sabell. lib. 8. Ennead. 4.</note> <hi rend='italic'>si id eloqui posset, comburerem.</hi> Pyrrhus Rex cum in animo haberet Lacedaemonem occupare, exercitum suum pacate
<pb id='s119' n='111'/>
duxit, donec Spartiatarum finibus ingressus est: ibi in praedam et populationem est discursum. Quaerentibus Lacedaemoniis, Cur se, bello haud indicto, contra ius gentium hostiliter inuasisset? <hi rend='italic'>Nec vobis curae est,</hi> respondit Pyrrhus, <hi rend='italic'>viri Spartiatae, quod facturiestis aliis denunciare.</hi> Porro in castrorum loco deligendo notandum est, an aquatio propinqua sit, an pabulatio lignorumve copia desit, an locus possit hostibus, si ii forte locum vicinum occupent, subiectus esse; vt cum vicinus mons altior offertur. Sed et in id sedulo eniti debet belli dux, ne ab hoste decipiatur, simulata puta fuga, vel simili alia ratione. Multum est, hostilem fraudem et fallaciam praeuertere, et sic fallentes fallere. Notandum hîc est, quemadmodum summe vtile est, immo necessarium, <note>Polyaenus lib. 4.</note> in hostium castra saepe mittere, cognoscendi et expiscandi caussa: <hi rend='italic'>Errat</hi> (ait lib. 3. Polybius) <hi rend='italic'>qui putat aliquod magis proprium optimi Ducis officium esse, quam consilia et naturam hostis intelligere.</hi> sic cauendum esse ab hostium legatis, qui saepenumero exploratoris munere funguntur. Huiusmodi legatos Galli aliquando ad Antigonum
<pb id='s120' n='112'/>
<note>Plutarchus.</note> Macedonum regem miserunt, qui ipsi venalem pacem offerrent, simulque castra specularentur. Quos quidem Rex. pro Regali munificentia, ingenti epularum apparatu ad coenam inuitauit. Galli autem, expositum magnum auri et argenti pondus admirantes, praedaeque vbertate sollicitati, infestiores quam venerant, reuertuntur. Omniaque suis in maius extollentes, opes pariter et negligentiam Regis ostendunt, castra quoque auro et argento referta; et neque vallo, neque fossa munita esse. Itaque nocte Regis castra aggrediuntur: qui praesentiens tantam Gallorum tempestatem, signum pridie dederat, vt fallentes falleret, et omnibus rebus ablatis taciti se in proximam siluam occultarent. Neque aliter seruata sunt castra, quam deserta. Vbi Galli omnia vacua, nec sine defensoribus modo, sed sine custodibus vident, non fugam quidem hostium, sed dolum arbitrantes, diu portas ingredi timuerunt. Demum integris intactisque munimentis scrutantes potius, quam diripientes, castra occupauerunt. Tunc inuentis ablatis
<pb id='s121' n='113'/>
ad litus conuertuntur. Ibi dum naues minus cautae essent, a remigibus et exercitus parte trucidantur, quae eô cum coniugibus et liberis aufugerunt, tanta strage, vt Antigonus pacem, huius victoriae opinione, non Gallis tantum, sed finitimorum feritati praestiterit. His addo, excogitata consilia saepe pro re nata mutanda. Sed de his praecepta tradere perdifficile. Vtenim si nauium gubernatores dispositis licet omnibus ex portu in pelagus soluant, orta ex improuiso tempestate, secundum occasiones consilia mutant: sic duces. Hisce Lamachi apophthegma addo: <hi rend='italic'>Non licet in bello bis delinquere.</hi></p>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.22' n='22' type='chapter'>
<head>CAPVT XXII. De Stratagematibus.</head>
<p>AD Stratagemata quod attinet, audiamus <note>Lib. 3. cap. 19.</note> Vegetium loquentem: <hi rend='italic'>Boni duces,</hi> inquit, <hi rend='italic'>non aperto Marte proelium, in quo est commune periculum, sed ex occulto semper attentant, vt integris suis, quantos possint hostes interimant, vel certe terreant.</hi> Huc pertinet Periclis sententia, multorum calculis confirmata; <hi rend='italic'>Tutius esse, immo praeclarius, ingenio hostem et ratione,</hi>
<pb id='s122' n='114'/>
<hi rend='italic'>quam ferro vincere.</hi> Ideo Agamemnon ad rem Troianam euertendam, decem Nestores aut Vlysses consiliarios, quam totidem Aiacesaut Achilles bellatores <note>Lib. 12.</note> sibi optauir. <hi rend='italic'>Magna gloria,</hi> ait Tacitus, <hi rend='italic'>exercitus Romani, quem incruentum et victorem tridui itinere abfuisse ab amne Tanai constitit.</hi> Det igitur operam Princeps vt prudentia ista occulta, et commentis potius, quam periculosis congressibus <note>Amm. Marcell lib. 29.</note> hostem opprimat. De Annibale hoc scribunt, sine callido aliquo consilio eum <note>Plut. in Fabio.</note> proelium numquam commisisse. Marcellum in quinto Consulatu circumuentum occîdit. Fabio lusit operam, fraudem saepius et dolum machinatus: semel <note>Diodor. lib. 16.</note> eum in leuem duxit errorem. Philippum aiunt Macedonum regem magis de prudentia, astu Imperatorio, et successu, quam in conciliandis hominibus habuisset, gloriari solitum, quam de copiarum et auxiliorum viribus; hanc subiungens rationem, rerum bene in proeliis gestarum laudem, sibi cum suis militibus communem, sed eorum quae prudentiâ transegisset, titulum, ad se solum spectate. <hi rend='italic'>Laetiore Tiberio</hi> (ait Tacitus)
<pb id='s123' n='111'/>
<hi rend='italic'>quia pacem sapientia firmauerat, quam si bellum per acies confecisset.</hi> ideo Silius;</p>
<l>Bellandum est astu; leuior laus in duce dextrae.</l>
<p><note>Sueton</note> De Caesare dubitat Suetonius, vtrum in obeundis expeditionibus cautior fuerit, an audentior. Callidis certe consiliis saepenumero fit, vt hostes desperent aut terreantur, certe fallantur. <note>Volaterr. de Princip. officio.</note> Apud Casilinum post longam obsidionem rapa prope moenia serebant, vt hosti desperationem deditionis facerent. Vicinioribus seculis Ladislaus rex Pannoniae, inter Sanctos connumeratus, aduersus Polonos pugnans, post diuturnam Cracouiae obsidionem, vt oppidanis copiae opinionem faceret, montem vicinum noctu farina conspersit. Rati illi regem non destiturum, sese <note>Polyaenus lib. 7.</note> dediderunt. Datames Autophrada tum persequentem fugiens, cum ad flumen prope venisset, transitum metuens, castra ponere simulauit. Maximis autem et altissimis tabernaculis ab anteriore parte aedificatis, iumenta posterius soluere non permisit, neque militibus arma deponendi potestatem
<pb id='s124' n='116'/>
fecit. Hostes tabernacula conspicati, et ipsi castra posuerunt. Interea Datames cum instructo exercitu fluuium traiecit. <note>Polyaenus lib. 2.</note> Epaminondas ad pontem Sperchii Thessalis ex aduerso oppositis, videns circa auroram a fluuio magnam profundamque nubem exurgere, praecepit singulis manipulis, vt duos portarent lignorum fasces, alterum viridem, alterum aridum; media nocte aridum inferne, vitidem desuper iniectum incendit. Cum simul nox et nubes atque fumus coirent, Epaminondas per pontem traduxit milites. qui cum in media planicie essent, postquam fumus cum nube euanuisset, Thessali primum transitum hostium senserunt. Hinc apparet, ad Stratagemata multum conferre, qualitatem regionis, situs, fluminum, vallium, siluarum, Solis, ventorum, temporis, etc. aliasque circumstantias intelligere et captare posse: vt illud, cognoscere tempestates in ortu et occasu Lunae et <note>Dominic. Cyll. lib. 3. cap. 10. et 11.</note> Solis. exempli gratia: Sol purus ortus, nec feruens, serenum diem indicare videtur; pallidus, hibernam grandinem. Si pridie serenus occidit et oritur, tanto
<pb id='s125' n='117'/>
certior serenitatis fides. Si concauus oritur, pluuias significat, et ventos, si nubes ante ortum rubescant: quod si nigrae rubentibus interueniant, et pluuias. Si nubes sereno caelo ferantur, a quacumque id parte fiat, venti exspectandi sunt. Sin eodem in loco globari conspicientur, appropinquante sole discutientur: et hoc, si ab Aquilone fiat, ventos: si ab Austro, imbres Sole occidente: si ab vtraque eius parte caelum patet, tempestatem: vehementius autem ab oriente, in noctem aquam minantur; ab occidente vero, in posterum diem. Caelo quamuis sereno, nubecula licet parua, ventum procellosum dabit. Nebulae e montibus descendentes, aut caelo cadentes, vel in vallibus sedentes, serenitatem promittunt. Tonitrua matutina ventum significant, imbrem meridiana.</p>
<p>Caeterum stratagemata in bellis iuste exerceri posse, dubitandum non est. nam, vt Canones aiunt, cum bellum iustum susceptum est, vtrum aperte pugnet Princeps, an astu, nihil interest ad iustitiam. Cambysem Cyrus apud Xenophontem rogat, qua maxima ratione vincendum
<pb id='s126' n='118'/>
sit. Cui ille, <hi rend='italic'>Si victoriam cupis, quacumque arte capiendi sunt hostes, occultis insidiis, dolo, fraudeque fallendi, et furto ac rapinis exhauriendi.</hi> Ad haec Cyrus; <hi rend='italic'>O qualem me pater virum esse suades!</hi> contrariam enim ab ineunte aetate disciplinam didici. Tum Cambyses; <hi rend='italic'>Verum ect,</hi> inquit, <hi rend='italic'>ô fili; sed ea inter amicos et ciues seruanda; hostes vero quacumque fraude inuadendi.</hi> Recte. Vt enim permissum est, tigres, lynces, vrsos, lupos, aliaque eius generisanimalia, quacumque arte doloque interficere: sic hostes. Quapropter et losuam ipsum stratagematis vsum legimus. Et notum est illud; <hi rend='italic'>Dolus, an virtus, quis in hoste requirat?</hi> Boni ducis est seu virtute hostem vincere, siue dolo. Hîc iterum moneo, ne sub Stratagematum specie, spes dara fallatur.</p>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.23' n='23' type='chapter'>
<head>CAPVT XXIII. De prudentia bellica post bellum.</head>
<p>DIXIMVS de prudentia bellica ante bellum, et in bello. Iam de ea, quae post bellum cernitur, pauca dicemus. Vbi distinguendum: aut enim victus, aut victor redit Princeps noster. Quod si victoriam reportet, id semper post gratias
<pb id='s127' n='119'/>
Deo actas retinere debet, ne crudelis aut immanis sit, (diligenter enim perpendendum, humanae vitae conditionem hisce et similibus obnoxiam esse; idemque sibi cras, quod hodie alteri contingat, paratum esse.) <hi rend='italic'>Mihi quanto plura recentium seu veterum reuoluo,</hi> ait Tacitus, <note>Lib. 3.</note> <hi rend='italic'>tanto magis ludibria rerum mortalium cunctis in negociis, obuersantur.</hi> Scribit Cicero, eos qui armis positis ad Impp. fidem confugerant, quamuis murum etiam aries percussisset, receptos a Romanis esse: quo nomine non minus gloriae sibi pepererunt, quam tot de Poenis victoriis. A quibus quum ad internecionem vsque Romanum nomen deductum esset, victis tandem Carthaginiensibus, et inclinatis eorum ad pacem animis, quum ad Senatum ab ipsis legati mitterentur, tali erga eos misericordia vsus est, vt et ipsis parcendum, et qui in vrbe captiui detinerentur, sine vllo pretio Carthaginem remittendos decreuerit. nam meminisse videbantur, <hi rend='italic'>plus parcendo victis, quam vincendo Romanum Imperium auctum esse.</hi> C. Caesar in ciuili bello victor, tam clementer erga deuictos se gessit, vt neminem ex illis extra
<pb id='s128' n='120'/>
aciem occidi passus sit, vitamque iis concessit, qui in necem ipsius conspirauerant: postquam in AEgyptum venit, Pompeii percussores tolli curauit; Pompeii caput ad se delatum, intueri noluit, sepelirique iussit: Romam reuersus, aduersariis non solum ignouit, sed praefecturas insuper et prouincias iis demandauit. Victis parcere, heroicum est: nam</p>
<l>Praetereunt subiecta ferae, toruique leones,</l>
<l>Quae strauisse valent, ea mox prostrata relinquunt;</l>
<l>Nec nisi bellantis gaudent ceruice iuuenci.</l>
<p>Exstat illud Pyrrhi Regis, de imperii gloriâ certantis:</p>
<l>Quorum virtuti belli fortuna pepercit,</l>
<l>Horumdem me libertati parcere certum est.</l>
<p>Notatu autem dignissima est Pauli AEmilii illa oratio: <hi rend='italic'>Virtus,</hi> inquit, <hi rend='italic'>cadentium etiam apud hostes magnam habet reuerentia partem. Quare fortuna maxime formidan, da est, quae laetis rebus tandem immisceat calamitatem. Alexandri successum, qui in altissimum dignitatis culmen euasit, vnius horae spacio euersum conspicitis? Nonne tot exercitibus, tot equitibus et pedestribus copiis nuper circumdatum regem Perseum, nunc prostratum</hi>
<pb id='s129' n='121'/>
<hi rend='italic'>et euersum, ex hostiumque manibus cibum potumque singulis diebus capere cernitis? Igitur ob victoriam partam, insolescere desinatis, humilesque vos ac remissos praestetis; semper cum tremore exspectantes, in quem finem; praesentis felicitatis inuidiam fortuna conuertat, etc.</hi> Atque reuera ita esse, exempla docent. Annibal totannos victor, tot Romanos duces caecîdit et fatigauit, tandem miser et exul veneno interiit. Idem de Mithridate, Syphace, Iuba, aliisque dici potest, qui victoriis suis elati, in hostium potestatem deuenêre, <note>Arrius</note> vt recte dixerit Arrius: <hi rend='italic'>Siue viribus quis polleat, siue genere excellat, siue fortuna Alexandrum exsuperet, siue quis Asiae imperio Africam adiungat, et cum his Europam continuet, felicem hunc esse non posse, nisi animi moderatio adsit.</hi> Philippus victis Atheniensibus non modo non insultauit, sed iussit ob rerum humanarum conditionem, vt puer singulo mane memoraret, <hi rend='italic'>Philippe homo es.</hi> Hoc primum victori seruandum. Alterum est, vt honoribus muneribusque eos donet, quos probe rem nauasse acceperit, Ignauos vero et inertes; poena ignominiaque
<pb id='s130' n='122'/>
afficiat, ad exemplum Germanici, aliorumque Imperatorum. Tertium. vt Princeps victos in officio et fide retineat, ne nouas res attentent. Cn. Pompeius a populo Romano summus Imperator <note>Dion Nicaens</note> contra Piracas electus, cum eos magna virtute superasset, eorum post victoriam magnam curam gessit; et ne rursum, inopia coacti, eiusmodi scelera committerent, loca deserta eis distribuit, <note>Herod. lib. I.</note> vrbes dedit, et eam inter alias, quae Pompeiopolis dicta est. Xerxes iratus Babyloniis, quod a se defecissent, posteaquam illos redegit, interdixit ne ferrent arma, sed tibiis canerent, scorta alerent, cauponas haberent, ac sinuosis tunicis vterentur: quo voluptatibus euirati, defectionem <note>Plut. in Reg. Apoph.</note> denuo moliri desisterent. Idem de Phalaride, Philopoemene, aliisque scribitur. Verum quia Mars communis, et incertus bellorum euentus esse solet, si <note>Lib. 2. ann.</note> Princeps vincatur, fortiter feret. <hi rend='italic'>Maroboduus,</hi> ait Tacitus, <hi rend='italic'>ad Tiberium scripsit non vt profugus aut supplex, sed ex memoria praeteritae fortunae.</hi> Eumenes in Oreyniis <note>Pausan. in Arcad.</note> Cappadociae ab Antigono per proditionem fusus, dum consectantur fugientem,
<pb id='s131' n='123'/>
non dedit facultatem proditori, vt ex fuga elaberetur ad hostes, sed arreptum suspendit. Fugiens autem contraria, ac illi tenebant via, insciis illis conuertititer: atque praeteritis hostibus, vt ad locum venit, vbi pugnatum fuerat, castra metatus, mortuos coaceruatos, circumiectorum vicorum diruptis cremauit, seorsum duces, seorsum gregarios milites, excitatisque tumulis, recepit se; vt Antigonus, qui post eô peruenit, stuperet audaciam atque immotum eius animum. Sic Qu. Sertorius clades <note>Plutarch. is Eumen.</note> complures accepit, non sua, sed ducum culpa. At iis reparandis supra victores <note>Tacit. 2. annal.</note> laudatus est. <hi rend='italic'>Catuaelda, Maroboduo quem secutus erat, deserto, non aliud subsidium quam misericordia Caesaris fuit. scripsit nihilominus Tiberio, non vt profugus aut supplex, sed ex</hi> <note>Guicciard. et Iouius.</note> <hi rend='italic'>memoria prioris fortunae.</hi> Sic Franciscus Galliae rex, etsi captiuus, semper mores et spiritus regios retinuit. Semper itaque memoriae tenendum, Res humanas ita comparatas esse, vt in victoria gloriari, in aduersis rebus tristari homines minime debeant.</p>
</div2>
<pb id='s132' n='124'/>
<div2 id='CoPH.01.24' n='24' type='chapter'>
<head>CAPVT XXIV. De belli ciuilis caussis, remediisque.</head>
<p><note>Aristotel. in Polit.</note> SVPEREST bellum ciuile; cuius caussae variae sunt. nam quemadmodum quis tribus rationibus a plebis turba segregatur, diuitiis, nobilitate, virtute; ita seditiones harum trium rerum contentione excitantur. Qui opibus valent, indignum existimant, hominem egenum eodem honoris gradu collocari. <note>Osor. lib. 6.</note> Vbi vero multum nobilitati tribuitur, quoties homo nouus e tenebris emergit, et honoribus illustratur, ibi nobiles, indignum facinus clamant, hominem terrae filium ad eos honores. solis (vt putant) nobilibus debitos promoueri. Simili ratione si vir militaris sibi antelatum aliquem cernit, quem se virtute inferiorem putat, plus quam dici potest, discruciatur. His itaque offensi ciues, <note>Libro 2.</note> dissidia moliuntur. <hi rend='italic'>Et sunt,</hi> ait Tacitus, <hi rend='italic'>qui tam praemiis periculorum quam ipsis periculis laeti, pro certis et olim partis noua, ambigua et ancipitia malunt: quibus facile vulgus adhaeret, et leuissimus quisque futuri improuidus, vana spe tumens, commotus stabellis ducum seditiosorum, ambitiosorum et</hi>
<pb id='s133' n='125'/>
<hi rend='italic'>cupidorum, qui ex dissidiis et exitio publico sibi segetem impie metit.</hi> Neque ob aliud Romana respub, euersa, quam propter temeritatem multitudinis in nobilitatem concitatae. Hac ratione cum plebis cupiditas creuisset; vt nullo metu coerceri posset, et turbulentis hominum popularium orationibus, ad spem ingentis praedae fuisset vehementer excitata, omnia diuina humanaque iura violare non dubitabat. Sed vbi subacto orbe, et aemulis vrbibus regibusque excisis, securas opes concupiscere vacuum fuit; prima inter patres plebemque certamina exarsere. Modo turbulenti tribuni, modo consules praeualidi, et in vrbe ac foro tentamenta ciuilium bellorum. Mox e plebe infima C. Marius et nobilium saeuissimus L. Sylla, victam armis libertatem <note>Bod libr. 4. cap. 2.</note> in dominationem verterunt. Eodem prorsus modo Athenae et Sparta ciuilibus contentionibus funditus excisae sunt. Non immerito itaque Demo sthenes, cum Athenis exularet, et ciuitatis arcem respiceret, flens exclamabat: <hi rend='italic'>O Minerua quid tibi venit in mentem, tribus feris importunissimis delectari, noctua, dracone</hi>
<pb id='s134' n='126'/>
<hi rend='italic'>et populo.</hi> Appium Claudium crebro dicere solitum accepimus, <hi rend='italic'>negocium populo Romano melius quam ocium committi. Non quod ignoraret quam iucundus tranquillitatis status esset, sed quod animaduerteret, praepotentia imperia agitatione rerum ad virtutem capessandam excitari; nimia quiete in desidiam resolui.</hi> Sed et si Princeps tyran nidem exerceat, facile domesticum bellum excitabitur; vt si auaritia, aut impotenti libidine, aut vtroque vitio fractus, languescat: plures tamen voluptas, quam crudelitas perdidit. ratio haec est: quia crudelitas ciuibus metum quidem incutit, sed Tyranni libido, odium et contemptum excitat. Vix dignus Imperio videtur, qui nimis voluptatibus deditus est. Refrenet primo libidines, iracundiam teneat, spernat voluptates, coerceat auaritiam, ceteras animi labes repellat: tum incipiat aliis imperare, cum dedecori et turpitudini parêre desierit. <note>Dionys. Hal. lib. 3.</note> Grauissima haec Senatus pop. Romani sententia fuit, quae propter Lucretiae, stuprum, aliaque infinita ac tyrannica facinora, de imperio Tarquinio Superbo regi abrogando, pronunciata est, vxore
<pb id='s135' n='127'/>
<note>Liuius lib. 1.</note> ac liberis, Tarquiniisque omnibus eiiciendis vrbe, Italiae finibus; hac cum maxima sanctione, vt si quis vmquam de reducendo Rege cum populo ageret, ei capitale esset. Childericus Merouei F. Francorum rex, ob attentatam illustrium foeminarum pudicitiam, coniuratione Procerum in exilium missus est. Notanda militis illius ad Neronem verba: <hi rend='italic'>Nemo tibi, Imperator, sidelior militum fuit, dum amari meruisti: odisse coepi, postquam voluptatibus deditus, parricida matris et vxoris auriga, histrio et incendiarius exstitisti.</hi> Omitto Sardanapalum, Dionysium iuniorem, Neronem, Heliogabalum, et alios complures. <hi rend='italic'>Per idem tempus Vannius Sueuorum Rex, prima imperii aetate clarus acceptusque popularibus; mox diuturnitatem in superbiam mutans, et odio accolarum regno pellitur, domesticis discordiis circumuentus,</hi> vt ait Tacitus. Hisce igitur <note>Lib. 12.</note> abstineat Princeps. Accidit plaerumque, vtea odia, quae diu in Tyrannis, stante eorum fortuna, exitii timore dissimulantur, quum eorum res labi coeperunt, acrius et liberius erumpant. Ideo Tacitus: <note>Lib. 12.</note> <hi rend='italic'>Vulgus,</hi> inquit, <hi rend='italic'>duro imperio habitum,</hi>
<pb id='s136' n='128'/>
<hi rend='italic'>acriter se vlciscebatur, probra ac verbera intentabat.</hi> Hae ciuilis belli caussae propinquae. <note>AEmil.</note> Est et alia remotior, ciuium luxus, qui cernitur in victu, vestitu, supellectile, comitatu et aedificiis. <hi rend='italic'>Quae enim res</hi> <note>Florus lib. 3. cap. 12.</note> <hi rend='italic'>alia,</hi> inquit Florus, <hi rend='italic'>furores ciuiles peperit, quam nimia felicitas? Syria prima nos victa, corrupit, mox Asiatica Pergameni regis haereditas. Illae opes atque diuitiae afflixêre seculi mores, mersamque vitiis suis quasi sentinâ Rempublic. pessum dedêre. Vnde enim populus Romanus a tribunis agros et cibaria flagitaret, nisi per famem, quam luxus fecer at? Hinc ergo Gracchana et prima et secunda, et illa tertia Apuleiana seditio.</hi> Cognitis belli ciuilis caussis, facile erit iis occurrere. Et quia seditio, factio multorum est ciuium, qui vniuersitatem conturbant, danda opera est, vt factio initio coerceatur. Ideo Liuius libr. 4. de Ardeatibus loquens: <hi rend='italic'>Frui namque,</hi> inquit, <hi rend='italic'>pace optimo consilio cum populo Rom. seruata, per intestina arma non licuit: quorum caussa atque initium traditur ex certamine factionum ortum, quae fuerunt eruntque pluribus populis magis exitio. quam bella externa, quam fames, morbive, quaeque alia, etc. Omne malum nascens,</hi>
<pb id='s137' n='129'/>
<note>Cicero.</note> inquit Cicero, <hi rend='italic'>facile opprimitur; inueteratum fit plaerumque robustius.</hi> Sicut ex festuca incensa, vel lucerna neglecta domi, domus, immo vrbs tota saepe conflagrat; sic ex priuatis, iisque paruis a magistratu neglectis odiis, publica crebro pernicies sequitur. Romani, si quando Tribuni nouis factionibus Rempublic. turbarent, bello aliquo siue de industria, seu de casu excitato, parabant versare ciues et distinere; ne domi resides, tribunorum plebis concionibus et seditionibus intenderent. Quo remedio fere semper vtebantur, medicorum more, ad motus turbulentos ex ciuitate expellendos; vt sic Principatus, velut corpus corruptis humoribus plenum, euacuetur. <note>Plut. in apoph. polit.</note> M. Cato cum populum a Caesare animaduerteret in Catilinae coniuratione, ad nouandas res praecipitem esse; induxit Senatum, vt inopi plebi frumenti congiarium daret. Eo munere populares procellae conquieuerunt. L. Sylla cum legiones Romanae perniciosa seditione furerent, propere annunciare iussit, hostem adesse, et ad arma vocantium clamorem tolli, et sic discussit seditionem,
<pb id='s138' n='130'/>
vniuersis aduersus hostes consentientibus. <note>Bod. lib. 4. de Republ.</note> Pari ratione luxum amouebit et moderabitur Princeps. Lycurgus, vt omnem tolleret luxum, publica conuiuia instituit, vt diuites promiseue et inopes vni adhiberentur conuiuio, vnisque vescerentur epulis; ac ne lautorum quisquam coenatus in publicum veniret: si quis minus cupide et hilariter vesceretur, vt parum frugi a proxime accumbentibus obiurgabatur. M. Cato, vt luxum, <note>Plut in Camillo.</note> cum censor esset, amoueret, praecepit, vt vestes, vehicula, ornamenta muliebria, vtensilia, quorum singula pluris, quam si quindecim millium aeris essent, aestimarentur: voluitque vt a maiori censu maius tributum penderent; ternosque in millia <note>Plutarch. in Catone</note> aeris asses assignauit, vt inferrent: vt iis exactionibus pressi, cum viderent adstrictos et frugales, a paribus facultatibus minus tributi ferre, luxum deponerent. <note>Bod. lib. 6. cap. 2.</note> Atque hoc quidem vectigal, quod scil. iis rebus imponitur quae ad corrumpendos ciuium mores, quae ad delicias, quae ad luxum, quae ad libidinem spectant, vt aurea et argentea supellex, odores, pigmenta, innumerabilia vestium
<pb id='s139' n='131'/>
ornamenta, colores pretiosissimi, gemmae, margaritae, cupediae et caetera eiusdem generis, hoc, inquam, vectigal pulcherrimum, honestissimum vtilissimumque habetur, <note>Bod. de Rep. lib 2. cap 5.</note> De Tyrannis nihil dico, qui subditos tributis, iniuriis, iniustitia contumeliisque opprimunt. ii enim, quis dubitat? digni sunt, non solum qui bellis ciuilibus vexentur, sed etiam qui Principatu exuantur. At non aio <hi rend='italic'>sub ditis id ius esse.</hi> Nam recte Plato, <hi rend='italic'>Sicut desipienti patri non est vis inferenda; sic nec desipienti</hi> <note>Idem lib. 4.</note> <hi rend='italic'>patriae vel Principi.</hi> Huc pertinet illud Liuii, de subiectis contra tyrannos: <hi rend='italic'>Scutum magis quam gladium, in eos sumendum esse.</hi> Notandum postremo est, bella ciuilia in <hi rend='italic'>Monarchia</hi> minus, quam vel in <hi rend='italic'>Democratia,</hi> vel <hi rend='italic'>Aristocratia</hi> excitari solere. Fit enim nescio quo pacto, vt Principis etiam iniquitatem multo patientius tolerandam arbitremur. tanta nominis. Regii maiestas est, tanta muneris amplitudo, et proditorum infamia, dirique exitus. Quam porro eiusmodi bella ciuilia exitiosa sint,</p>
<l>--- quam miserumque videre parentes</l>
<l>Frontibus aduersis. fraternaque comminus arms</l>
<l>Cognatasque acies;</l>
<pb id='s140' n='132'/>
<p>non opus est quicquam dicere. id nos satis hodie Gallia docet, quae tot annis ciuilium malorum aestu iactatur, vt merito quis exclamare possit:</p>
<l>Quando finis erit tantorum et meta malorum?</l>
<p>Sed facies armorum ciuilium graphice a Tacito sic depingitur; <hi rend='italic'>in qua non proelio, non aduersis e castris, sed iisdem cubilibus, quo simul vescentes dies, simul quietos nox habuerat: discedunt milites in partes, ingerunt tela, clamor, vulnera, sanguis palam: caussa in occulto; et, quod pessimum, etiam boni ceduntur, nec quisquam tanto furori moderator est, sed vulgo permissa licentia.</hi></p>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.25' n='25' type='chapter'>
<head>CAPVT XXV. De principis fortitudine.</head>
<p>AD maiestatem, id est, auctoritatem sibi conciliandam, dicebamus prudentiâ et fortitudine opus esse. Ordo postulat, vt de fortitudine aliquid dicamus. <note>Cic. de Offic.</note> <hi rend='italic'>Magnitudinis animi et fortitudinis proprium est,</hi> inquit Cicero, <hi rend='italic'>nihil extimescere, omnia humana despicere, nihil quod homini accidere potest, intoler andum putare. Nulla vis</hi> (aitidem alibi) <hi rend='italic'>tanta est, quae non ferro aut viribus debilitari frangique possit: at vincere animum qui potest, non modo cum</hi>
<pb id='s141' n='133'/>
<hi rend='italic'>summis viris comparari potest, sed Deo similis habendus.</hi> Si igitur Princeps excelso animo praeditus sit, omnes inuictum animi robur nemini cedentis; nulli labori succum bentis, nullis periculis officia relinquentis, admirabuntur: quae admiratio <note>Bod. de Rep. lib. 5.</note> maiestatem pariet; et talem quidem, quae ipsum in supremo honoris gradu collocet, et hostium animos ac mentes sui splendore ita praestringat, vt ipsi sponte seruire, quam imperare pulcrius ductari sint. Haec nimirum illa virtus est, quae res humanas despicit; atque infra se positas arbitratur, neque Fortunae vlla fulmina pertimescit, neque vlla aegritudine concutitur, neque vmquam malis cedit, sed semper audentior insurgit: hic ille fortis et constans animus, quem, <hi rend='italic'>si fractus illabatur orbis,</hi> (vt ait Horatius) <hi rend='italic'>Impauidum ferient ruinae.</hi> Porro fortitudo non solum in aduersis, sed et in secundis <note>Quintilianus</note> apparet. Hinc illud Africani oratoris ad Neronem: <hi rend='italic'>Rogant te, Caesar, Galliae tuae,</hi> <note>Sabell.</note> <hi rend='italic'>vt felicitatem tuam fortiter feras.</hi> Totila dicere solebat, <hi rend='italic'>Res secundas aut aduersas immoder ate ferre, non fortium virorum esse; sed hoc diffidentis, illud humanas vires obliuiscentis.</hi>
<pb id='s142' n='134'/>
<note>Plutarchus in Scip. Afric.</note> Nota Africani illa vox est, <hi rend='italic'>Romanos nec victos animum, nec victores modestiam amittere; nec duriores pacis conditiones se partâ victoriâ, quam ante bellum dare consuêsse.</hi> Idem Camillus aliis verbis: <note>Liuius.</note> <hi rend='italic'>Nec mihi,</hi> inquit, <hi rend='italic'>dictatura animum fecit, nec exilium ademit.</hi> Hoc de Romanis vere dici, tunc clarissime apparuit, cum eos Annibal triplici trium exercituum clade oppressisset, cum totam pene Italiam sub imperium Punicum subiecisset. et post Pyrrhi victorias. vt recte Liuius dixerit, <hi rend='italic'>magnitudinem populi Romani aduersis prope rebus admir abiliorem, quam secundis</hi> <note>Liuius lib. 37.</note> <hi rend='italic'>fuisse.</hi> Rex AEgypti mille auri pondo, viginti mille argenti Romanis dono dedit; qui cum gratiarum actione, aliorumque foederatorum dona magno animo recusârunt, licet tot calamitatibus acceptis aerarium tunc pene exhaustum esset, non inopia aerarii, non vis hostium, hon aduersa res ingentem eorum animum subegit, quin quae virture ceperant, simul cum anima retinerent. Metellus Numidicus populari factione, pitriâ <note>Valerius lib. 4. cap. 1.</note> pulsus in Asiam secessit: in qua cum ei forte ludos Trallibus spectanti litterae
<pb id='s143' n='135'/>
redditae essent, quibus scriptum erat, maximo Senatus et populi consensu reditum illi in vrbem datum, non e theatro prius abiit, quam spectaculum ederetur: neque laetitiam suam proxime sedentibus vllâ ex parte patefecit, sed summum gaudium intra se continuir. Eundem constat pari vultu et exulem fuisse, et restitutum: adeo moderationis beneficio medius semper inter secundas et aduersas res, animi firmitate versatus est. Notanda Caractaci apud Tacitum oratio, qui a Romanis captus, neque vultu demisso, nec verbis misericordiam requirens, in hunc modum exorsus est: <hi rend='italic'>Si quanta nobilitas et fortuna mihi fuit, tanta rerum prosper arum moder atio fuisset, amicus potius in hanc vrbem, quam captus venissem.</hi> Idem de Sertorio <note>Plutarchus.</note> dicit Plutarchus, eum neque laetitiae neque timori paruisse; in vtrâque pariter fortunâ eodem habitu semper constitisse. Sed et hîc cauendum, NEQVID NIMIS. Qui enim temeraric et inconsiderate cum hoste confligit, licet magno conatu atque robore id fiat, eum tamen nullo modo fortem appellari conuenit. Cur enim hac eximia laude non
<pb id='s144' n='136'/>
leones, pantheras et cetera, in quibus natura incredibile robur inseuit, ornaremus, si virtus aliqua posset sine lumine <note>Aristoteles.</note> rationis aliquo modo consistere. Fortis est, qui rationi, qua a belluis differimus, parens; nullum periculum pro salute communi recusat. Audax et temerarius rationis semitam non sequitur: ideo saepe inconsideratae animositatis poenas <note>Liuius lib. 67.</note> luit. <hi rend='italic'>Temeritate armata nihil funestius.</hi> Ser. Caepio Consul contra Cimbros in Italiam irruentes, temere pugnans, 80. millia amisit. Quum Antigonus rex Alcionaeum filium suum in acie cecidisse audisset: <hi rend='italic'>O Alcionaee,</hi> dixit, <hi rend='italic'>serius quam oportuit, vitam tuam morte commutasti, qui tam temere in hostes insilieris, neque tuae salutis, neque meorum monitorum, vllam habuêris rationem.</hi> Putauit vir sapiens, non esse deflendum hominem, qui temeritate potius, quam fortitudine, vitam sibi eripuisset. <note>Agathias.</note> <hi rend='italic'>Insulsa audacia,</hi> inquit Agathias, <hi rend='italic'>in exitium ducit: prudens cunctatio seruare <note>AEmilius.</note> satis apta.</hi> Audacia (vt concludam) antequam radices agat, in ipso ortu vindicanda: quando cum inuetetârit, velut suo iure saeuit: nec euertitur, nisi magnâ
<pb id='s145' n='137'/>
sua continentiumque ruina, saepeque oppressis ipsis vindicibus.</p>
<l>Sed cum multa dies varius, voluendaque rerum</l>
<l>Fert series, quum seu patriae poscente iuuandae</l>
<l><note>M. Marull.</note> Officio, seu tutandorum forte suorum,</l>
<l>Vitandaeve notae, turpe est sibi parcere forti,</l>
<l>Et vitam egregio non impendisse decoro.</l>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.26' n='26' type='chapter'>
<head>CAPVT XXVI. De beneuolentiae, maiestatisque conseruandae rationibus.</head>
<p>HIs fere modis beneuolentiam sibi et maiestatem conciliabit: caeteris vero virtutibus conseruabit; inter quas <note>Aristoteles.</note> maximi facienda temperantia est, quae totius honestatis et elegantiae decus et ornamentum in se continet, et omnium perturbationum sedationem. Parum est, recte sentire, si statim voluptates nos a recta sententia depellant. Temperandi igitur Principi sunt animi motus, atque temerarii turbulentique coercendi, comprimendi. Sapienter itaque Scipio Massinissam his alloquitur verbis: <note>Liuius 10. dec. 3.</note> <hi rend='italic'>Non est, mihi crede, tantum ab hostibus armatis aetati nostrae periculi, quantum a circumfusis</hi>
<pb id='s146' n='138'/>
<hi rend='italic'>vndique voluptatibus; qui eas suâ temperantiâ frenauit, ac domuit, multo maius decus, maioremque victoriam sibi peperit quam nos Syphace victo habemus.</hi> Homo Barbarus quidam superioribus mensibus, spectante populo, per funem ad altissimam turrim religatum expeditissimus incedebat: cumque esset descensurus, omnes ne corruerer, time bamus: is brachiis examinantibus ita se sustinebat, vt non modo praeceps non ferretur, sed neque dependeret neque propenderet: cumque aliquando studiose loco se deiecisset, pede altero se suspendens, tamquam paribus libratus ponderibus, exsurge bat mirandum in modum. Ergo funambulus corpori moderationem adhibere poterit, et vir sapiens animo non poterit? absit.</p>
<l><note>Horat.</note> Vt corpus redimas, ferrum patieris et iges,</l>
<l>Vt valeas animo, quicquam tolerare negabis?</l>
<p>Porro, quia voluptates principes communissimae vehementissim aeque sunt, in gustu et tactu, circa alimenta et venerea moderatus erit. Nam, vt eleganter Galenus dixit, <hi rend='italic'>Animi mores corporis temperamentum</hi>
<pb id='s147' n='139'/>
<hi rend='italic'>sequuntur.</hi> Itaque danda opera est, vt sobria victus ratione, mens ad temperiem deducatur: alioqui et morbos corporeos gignet, et contemptum <note>Epist. 24.</note> odiumque. <hi rend='italic'>Epulae</hi> (inquit Seneca) <hi rend='italic'>cruditatem afferunt; ebrietates, neruorum torporem tremoremque; libidines, pedum, manuum, articulorum omnium deprauationes.</hi> <note>Plutarchus.</note> L. Sylla dictator; intem pestiuis conuiuiis in testinum morbum contraxit; quo vitiatum corpus totum, in foedam pediculorum tabem abiit, vt tunicae, thermae, balnea, quae assidue frequentabat, dapes quoque, diris polluerentur sordibus. <note>Plutarchus.</note> Alcibiades cum egregiam indolem intemperantiâ contaminasset, ignominiae sempiternae maculis est adspersus. <note>Q. Curt.</note> Alexandri magni nomen, quod primo hostibus etiam carum erat, luxuriâ repente, amicis quoque infestum factum est C. lulius Caesar, post victum Pompeium Athenas etiam cepit, et rerum gestarum gloria sexcentos vicit Imperatores. a foeda tamen libidine victus est, et qui hostes multos cepit, amore multorum <note>Seneca epist. 24. lib. 12.</note> captus est. M. Antonium magnum virum, et ingenii nobilis, quae alia
<pb id='s148' n='140'/>
res perdidit, et in externos mores ac vitia non Romana traiecit, quam ebrietas? Nec minor vino Cleopatrae amor. Haec illum res hostem Reipub. haec hostibus suis imparem reddidit, haec crudelem fecit, cum capita Principum ciuitatis caenanti referrentur, cum inter apparatissimas epulas luxusque regales, ora ac manus proscriptorum recognosceret; cum vino grauis, sitiret tamen sanguinem. Ebrietas malitiae mater, virtutis inimica, fortem virum reddit ignauum, ex tem perato lasciuum: iustitiam ignorat, prudentiam exstinguit, rationem supprimit. et notandum illud Nicephori Calixti de Maximino Imp. loquentis: <hi rend='italic'>Vino autem multo,</hi> inquit, <hi rend='italic'>deditus, ad summam contumeliam, petulantiam et crudelitatem, quae ex ebrietate proueniunt, nihil fecit reliqui.</hi> Quemadmodum difficiles faciunt oculos diutini morbi, etiam ad minimam radii solis offensionem; ita ebrietates continuae efferant animos. Cambysem Regem, (vt idem Seneca lib. De ira recitat) nimis vino deditum, Praexaspes vnus ex carissimis monebat, vt parcius biberet: turpem esse dicens
<pb id='s149' n='141'/>
ebrietatem in Principe, quem oculi omnium auresque sequerentur. Ad hoc ille: <hi rend='italic'>Vt scias,</hi> inquit, <hi rend='italic'>quemadmodum numquam excidam mihi, approbabo iam et oculos post vinum in officio esse et manus.</hi> Bibit deinde liberalius quam alias, capacioribus scyphis: et iam grauis et vinolentus, obiurgatoris sui filium procedere vltra limen iubet; alleuataque super caput sinistra manu stare. Tunc intendit arcum, et ipsum cor adolescentis (id enim se petere dixerat) figit; recisoque pectore, haerens in ipso corde spiculum, ostendit: ac respiciens patrem, an satis certam haberet manum, interrogauit. <hi rend='italic'>O Regem cruentum,</hi> (subiungit idem) <hi rend='italic'>ô dignum, in quem omnium suorum arcus verterentur.</hi> Omitto lubens Sardanapalos, Tarquinios, Appios Claudios, Antonios, Caligulas, Nerone, Commodos, Heliogabalos, aliaque voluptatis mancipia et naturae monstra; quorum diri exitus omnibus <note>Lib. ann 11.</note> noti sunt. <hi rend='italic'>Animo per libidines corrupto, nihil honestum inerat,</hi> ait Tacitus. Quin potius <note>Amm. Mar cell. lib. 25.</note> Princeps noster Iulianum imitabitur, qui libidinis labem in adulto robore iuuentutis, ita caute vitauit, vt ne suspicione
<pb id='s150' n='142'/>
quidem tenus libidinis vllius vel a secretioribus vitae ministris incusaretur. Hocautem temperantiae genus, maxima ciborum et somni parsimonia iuuit; quibus domi forisque tenacius vtebatur. Namque in pace, eius mensarum tenuitas admiranda erat; per varios autem procinctus, stans interdum more <note>Idem lib. 16.</note> militiae cibum breuem vilemque sumere visebatur. Vbi vero exigua dormiendi quiete, corpus recreasset laboribus induratum, expergefactus explorabat per se vigiliarum vices, et stationum. <hi rend='italic'>Nulla re conciliare et conseruare facilius beneuolentiam multitudinis possunt ii, qui Reipub. praesunt, quam continentia et abstinentia,</hi> ait Cicero. Elegantissimum est illud Catonis Censorii dictum: <hi rend='italic'>Cui magna corporis cultus cura, ei magna virtutis incuria.</hi> Huc pertinet morum tem perantia, quae condimentum humanae societatis appellari potest. <hi rend='italic'>Humanitas</hi> (ait Gellius) <hi rend='italic'>est beniuolentia quaedam ac dexteritas erga amnes homines permista.</hi> Sit igitur Princeps popularis, familiaris, affabilis, facilis; et nihilominus seuerus, vbi opus est. Haec ad beneuolentiam simul maiestatemquae
<pb id='s151' n='143'/>
tuendam summe prosiciunt. <hi rend='italic'>Solet</hi> (inquit Nicephorus) <hi rend='italic'>benignitas morum et dexteritas in altioris dignitatis gradu facile omnium animos sibi reddere obnoxios; vt verno tempore splendidi flores, praetercuntium</hi> <note>Xiphilinua.</note> <hi rend='italic'>oculos in se conuertunt.</hi> Vespasianus Imp. non Senatores tantum Romanos, sed priuatos etiam homines salutare, hospitio excipere, et apud eos caenare quandoque consueurat. Sua consilia semper cum Patribus com municabat, saepe etiam ipse ius dicebat in foro. Ad summam, in iis quae ad Reipublic. curam pertinebant, Imperator erat; in caeteris tamquam priuatus viuebat. Scribit Spartianus, Adrianum in colloquiis etiam humilimorum ciuilissimum fuisse: detestans eos, qui sibi hanc voluptatem humanitatis, quasi seruantes <note>Sueton.</note> fastigium Principis, inuiderent. Exstat Titi eiusdem Vespasiani filii dictum <note>Eutrop. lib. 8 in pr.</note> notatu perdignum: <hi rend='italic'>Non oportere quemquam a Principis conspectu tristem abire.</hi> Inter alia Traiani Imp. dicta hoc illius fertur egregium. Amicis enim culpantibus, quod nimis circa omnes comis esset, respondit: <hi rend='italic'>Talem se Imperatorem esse</hi>
<pb id='s152' n='144'/>
<hi rend='italic'>priuatis, quales esse sibi Imperatores priuatus optasset.</hi> Eâdem ratione cum Mammaea mater et Memmia vxor Alexandro nimiam ciuilitatem obiicerent, et saepe dicerent, <hi rend='italic'>Molliorem tibi potestatem, et contemptibiliorem Imperii fecisti:</hi> ille respondit, <hi rend='italic'>sed securiorem atque diuturniorem,</hi> Sed <note>Athen. lib. 5. cap. 4. Diod. lib. 20. I. Magn. lib. 7. cap. 17.</note> et hîc excessus fugiendus. Antiochus Epiphanes, Asiae rex, ob nimiam popularitatem, insani nomen meruit. Appius Claudius nimia popularitate, de gradu deturbatus, inuidiam Senatus metuens, caecitatem simulauit, domique se continuit. De Gothorum quodam Rege, qui milites suos non solum commilitones, sed combibones fecerat, scribunt, eum per ludibrium in dolium ceruisiae praecipitatum, interiisse. Ideo dicebam, Principem suo loco et tempore, seuerum esse debere. Regibus temperanda est humanitas erga ciues, vt interim <note>I. Capitol.</note> regiam tueantur autoritatem. Exstat Alexandri Seueri oratio ad milites, cum tumultuarentur: <hi rend='italic'>Qui in concione estis, vocem contra hostem, non contra Imperatorem vestrum emittite. Certe campiductores vestri hanc vos docuerunt contra Sarmatas, Germanos</hi>
<pb id='s153' n='145'/>
<hi rend='italic'>ac Persas emittere; non contra eum, qui acceptam a prouincialibus annonam, qui vestem, qui stipendia vobis attribuit. Continete igitur vocem turbulentam, ne vos hodie omnes vno ore, atque vna voce dimittam: Quirites dimittam, et incertum an Quirites: non enim digni estis, qui vel Romanae plebis sitis, si ius Romanum non agnoscitis.</hi> Quum post ista nihilominus fremerent, exclamauit: <hi rend='italic'>Quiritis discedite, et arma ponite.</hi> Mirando exemplo depositis armis, depositis etiam sagulis militaribus, omnes non ad castra, sed ad diuersoria varia recesserunt: tuncque prius intellectum, quantum ipsius seueritas posset. Et profecto ita est: quemadmodum amara dulcibus plerumque salubriora, sic seueritas sub ditis plaerumque vtilior <note>Tacit. lib. 3. Annal.</note> nimia humanitate. <hi rend='italic'>Tantumque seueritate profectum,</hi> ait Tacitus, <hi rend='italic'>vt vexillum veteranorum non amplius quingenti numero, easdem Tacfarinatis copias praesidium, cui Thala nomen, adgressas fuderint.</hi> Ita igitur se gerat Princeps, ne illi aut facilitas auctoritatem, aut seueritas amorem deminuat; quod de socero suo Agricola, scribit Tacitus. Cernitur et in loquendo moderatio
<pb id='s154' n='146'/>
<note>Liuius.</note> quaedam. De Scipione scribit Liuius, eum legatos Hispanicos allocutum, ita elato, ab ingenti virtutum suarum fiducia animo, vt nullum ferox verbum excideret, ingensque omnibus quae ageret tum maiestas adesset, tum fides. A sermonibus item hyper bolicis; quantum fieri potest, abstinebit Princeps, qui auctoritatem minuere, et exiguum rerum vsum denotare solent. Veritati itaque; cuius vna vis, vnaque facies, semper studebit, nec vlla vmquam vtilitatis caussa mentietur. Videmus quotidie, in mendacio deprehensos, non secus ac ii qui foedum ac flagitiosum quid commisêre, erubescere. Et quamuis mendax non deprehendatur, perpetuo tamen aut poenam, aut incom modum, aut offensionem metuit. Si in priuato hoc obtinet, quid in Principe, qui animo excelso esse debet? quomodo subditi ei se credere poterunt, qui raro credenda loquitur? <hi rend='italic'>Misericordia,</hi> ait Oraculum Salomonis, <hi rend='italic'>et veritas custodiunt regem, et roboratur clementiâ thronus eius.</hi> et alibi; <hi rend='italic'>Labium mentiens Principem non decet.</hi> Rotae naturam eleganter exprimit
<pb id='s155' n='147'/>
Ouidius, quae quo magis seipsam sequitur, tanto seipsam fugit. Idem in mendace. quo magis enim veritati inniti videri vult, tanto magis ab ea aberrat, et men dacium referat, suamque vanitatem ostendit. Breuiloquentia quoque prudens Principem summopere decet. Ideo de Menelao scribit Homerus, Eum quidem pauca loqui solitum, sed plane argutissima. <hi rend='italic'>Debet</hi> enim, (quod prouerbium de Lacedaemoniis dicit) <note>Bod. libr. 4.</note> <hi rend='italic'>factis magis, quam loquacitate valere.</hi> Publicam porro orationem habituro, enitendum erit vt ore, vultu, verbis, omni denique actione cum dignitate maiestatem tueatur, nam haec singula pro legibus, pro exemplis, pro oraculis haberi consueuerunt. Si priuatim quem alloqui volet, iudicio vtatur.</p>
<l>Nam neque compellare iisdem sermonibus omnes,</l>
<l>Sed bello super atque armis, rogitare magistros</l>
<l>Bellandi; nautas super aequore; denique laetos</l>
<l>Sementum, de messe: canes nutrire paratos,</l>
<l>De canibus: peregre venientes, quae loca et vrbes,</l>
<pb id='s156' n='148'/>
<l>Quos fluuios, quid quisque ignoto viderit orbe.</l>
<l>Interea seruare vicem, atque alterna modestus,</l>
<l>Alloquia, et ceptis finem quoque ponere verbis.</l>
<p>De tem perantia in vestitu,</p>
<l>--- quia non aliter fortunae opibusque tuentum <note>M. Marullus</note></l>
<l>Fit satis, et tanta maiestas regia dote</l>
<l>Praedita, plebeio vilis sordescit amictu,</l>
<p>hoc vnum addo, Principem in vestibus leuitatem vitare debere, et cultum omnem <note>Panorm. lib. I. de gestis Alphons.</note> mollem et histrionicum. Admonitus aliquando Alphonsus, Arragonum Rex, vt vestibus splendidioribus vteretur: <hi rend='italic'>Malo,</hi> respondit, <hi rend='italic'>moribus et auctoritate meos excellere, quam diademate et purpura.</hi> Augustus Caesar veste domestica <note>Sueton.</note> vtebatur, ab vxore, filia neptibusve confecta. Vespasianus veste et habitu neglecto, et vix a gregario milite differente, in publicum saepissime processit; quod idem de Imperatoribus Seuero, <note>P. AEmil. lib. 10.</note> Tacito, Aureliano, Carolo Magno, aliisque legimus. Carolus V. vestitu delectatus est, neque splendido, neque affectato, sed simplici et consueto. Ad exemplum
<pb id='s157' n='149'/>
Ludouici XI. Francorum regis, qui vestibus vilioribus vtebatur, vt suos a luxurioso serici et pellium peregrinarum vestitu, cuius precio regni opes ad alienos transferrentur, ad trugalitatem traduceret.</p>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.27' n='27' type='chapter'>
<head>CAPVT XXVII. De conseruanda Principi auctoritate.</head>
<p>AVCTORITATEM et his modis conseruabit Princeps, si nimirum semper circa res magnas versetur. Tempus enim conterere in muscis figendis, <note>Sueton. Cuspinianus.</note> vt Domitianus; in lucernis fabricandis, vt Eropus Maced. rex; in simulachris caera <note>Ioseph. libr. 12. cap. 2. antiquit.</note> limove fingendis, vt Valentinianus; aliisque mechanicis, vt Ptolemaeus Philadelphus, rex AEgypti, aliique: contemptum parit. Noui ego nonnullos Principes, qui tornare, dolare, acalia id genus manibus facere; et quae Principis propria sunt, negligere consueuerunt. Scitum est illud Virgilii:</p>
<l>Tu regere Imperio populos, Romane, memento;</l>
<l>Parcere subiectis, et debellare superbos:</l>
<l>Hae tibi erunt artes, pacique imponere nomen.</l>
<p>Scite Demosthenes. quum enim simul
<pb id='s158' n='150'/>
cum AEschine et Philocrate ad Philippum legatus fuisset, et illi Philippum egregie laudarent, quod multum dicendi artificio valeret, quod forma et specie decorus esset, et quod festiuus conuiuator, plurimum vini sane iucunde biberet: <hi rend='italic'>Prima,</hi> inquit Demosthenes, <hi rend='italic'>laus, Sophistarum: secunda, mulierum: tertia, in spongiam quadrat.</hi> Nullam vir prudens in istis laudibus Regis propriam agnoscebat. <note>Lib. 3. Annal.</note> <hi rend='italic'>Maius aliquid,</hi> ait apud Tacitum Tiberius, <hi rend='italic'>et excelsius a principe</hi> <note>Osor. lib. 7.</note> <hi rend='italic'>postulatur.</hi> Cum enim Rex vrbium conditor, ciuium moderator, legum custos, publicaeque salutis et incolumitatis architectus sit, circa ea demum versari illum conuenit, quae Principatum opibus florentem, viribus firmum, virtute honestum, et sapientiae institutis egregie <note>Xenophon.</note> constitutum reddunt. De venatione scio, Xenophontem (quem Atticam musam nuncupant) eam summopere Principibus commendare, quod per hanc bello strenui, caeterisque rebusidonei fiant, bene et dicere et facere instituantur: sed haec intelligenda, si cum moderatione fiant, vt interim et Princeps
<pb id='s159' n='151'/>
nihil eorum negligat, quae administrandam <note>Dion in Adr.</note> Rempublicam, et Imporii commoda pertinent, et subditi non opprimantur: alioquin non contemptus <note>Iouius in Barnaba.</note> tantum, sed odium exspectandum. De Barnaba, Vicecomite scribunt, eum tanto venationis studio detentum, vt lege promulgata, inquiri comprehendique cos aliquando iusserit, qui quinquennio ante contra vetus edictum apros occidislent. aut ex his, vel in aliena mensa comedissent. Diuiserat hic per pagos venationibus opportunis multa millia canum venaticorum, cum grauissimo incolarum sumptu alenda curandaque. quo facto, inexpiabile populi odium in se concitauit. Caueat igitur Princeps, in nemorum latebris totos menses commorari, et suos interim, vel sine administrationis <note>Volaterr. lib. 17. Ant.</note> pabulo relinquere, vel aliis deglubendos committere. Mithridatem Ponti regem adeo venationi intentum fuisse ferunt, vt interdum septem <note>Chalcocondylas lib. 7.</note> annis, neque vrbis neque ruris tecto vteretur. Ast contra Mahometes Amuratis F. aduersus Caramanum bellum mouens, septem millia virorum, qui accipitres
<pb id='s160' n='152'/>
curabant regios, isto ex ordine deturbauit, et canum curatores milites esse iussit. Dixi, magnos Principes magna decere. Hoc addo, vt sua non nisi magnis viris, hoc est, si non genere, virtute saltem et auctoritate praestantibus, <note>Phil. Commin. lib. 8.</note> peragenda committant. Misetat Ludouicus XI. Gandauum ad Caroli filiam, cum litteris et mandatis Oliuarium, regium tonsorem, vt priuatim ei loqueretur, eamque ad partes Regis traheret; magnum quid: sed quum quo tempore exponere mandata iussus est, nondum quae dicenda erant, praecogitasset, re infecta discessit, non absque ludibrio. Plaerique enim ridebant eum et propter generis obscuritatem, et ineptum sermonem. Atqui non tam Oliuarius (vt subiungit Comminaeus) quod munus iniunctum suscepisset; quam Rex, qui iniunxisset, <note>Tacit. lib. 4. Annal.</note> reprehendendus erat. Recte itaque Tiberius, qui res suas spectatissimo cuique mandabat. Det insuper operam, vt quae dicit facitve, excellenter <note>Iouius in Leone x. libr. I.</note> dicta factaque videantur. Haec et magnifica sint. Cosmus Medices erat in priuatis quidem rebus suis, domesticisque
<pb id='s161' n='153'/>
sumptibus, natura et consuetudine, minimo contentus, vtpote qui ciuili cultu vixerat, frugalique et munditiis potius referta, quam lauta mensa vteretur. At cum clari hospites, et praesertim aduenae, virtute insignes occurrerent, nullis vel maximis sumptibus parcendum <note>Pont. de liberal. lib. I. cap. 19.</note> putabat. Alphonsus rex eos qui apud se diuertissent, et splendide excipiebat, et donis magnificentissime prosequebatur, pro cuiusque dignitate: Certum est, magnificentiam omnium in admirationem trahere, auctoritatemque conseruare: vt et hoc, si non quotidie a suis conspiciatur, nec se nisi cum maiestate contuendum praebeat. Parit nimia familiaritas contemptum: quem saepe contumacia et a Principe defectio <note>Athenaeus lib. 5. cap. 4.</note> sequi solet. Neglectus a suis habebatur Antiochus Epiphanes, qui in balneis popularibus semper lauabatur, sed tunc, <note>Plutarchus. Curt.</note> cum balnea viris popularibus plena essent. Alexander Magnus ob nimiam familiaritatem, non solum garrulus et vinolentus a suis vocatus, sed et contemptu superueniente interemptus. Grauitas Principem summe decet, vt superbia
<pb id='s162' n='154'/>
odium hominum conciliat, et odium grauissimum in se caelestis Numinis accendit. Sic igitur concludo, Principem sine ostencatione sapientem, sine temeritate fortem, sine leuitate magnificum, sine desidia moderatum, sine auaritiae suspicione frugalem, sine contemptu modestum, sine superbia grauem esse debere. His sententiam Salustii addo: <hi rend='italic'>Eam conditionem esse imperandi, vt non aliter ratio constet, quam si vni reddatur.</hi></p>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.28' n='28' type='chapter'>
<head>CAPVT XXVIII. De nonnullis stabiliendi Imperii modis.</head>
<p>AD Imperium stabiliendum quaeri video, an propugnacula arcesque bene <note>Machiauellus lib. 2. comment. in Liu. cap 24. Plutarchus.</note> munitae conducant? Nonnullis non conducere existimantibus, illudque subinde occinentibus, arcem munitissimam esse subditorum beneuolentiam. item illud Cleomenis, qui oppidum munitissimum intuens, exclamauit: <hi rend='italic'>O muliebres latebras!</hi> item, Ciuitatis robur non in mutis lapidibus, sed in ciuium virtute, qui pro aris, focis, vxore, liberisque fama, vitaque pugnant, positum esse. Haec eleganter quidem, sed ad speciem magis, quam ad rei veritatem dicuntur. Et si nostris
<pb id='s163' n='155'/>
<note>Bod. libr. 5. cap. 5.</note> temporibus Cleomenes, Agesilaus, aliique, qui propugnacula moeniaque contempserunt, <note>Arist. Polit. 7 c. 21.</note> viuerent, vtrumque omnino probarent, et fidem, amorem, beneuolentiam et virtutem populorum, et propugnacula arcesque bene munitas, tum vel maxime propter nimium tormentorum <note>Lib. 7.</note> impetum. <hi rend='italic'>Videsne</hi> (ait apud Liuium Decius) <hi rend='italic'>A. Corneli, cacumen illud supra hostem, arx illa spei salutisque nostrae, si eam (quam caeci reliquere Samnites) capimus.</hi> Prosunt oppida bene munita adarcendos hostes, et subditos compescendos, et in officio detinendos. Quemadmodum enim armati milites hosti terrorem incutiunt; sic arces vrbesque munitae: et quemadmodum inermes latronibus animum aliquid audendi incutiunt; sic vrbes non munitae subditis illecebrae sunt, faciendi quod libuerit, etiam contra Principem. Aduersus propugnacula in vrbibus praecipue collocata (<hi rend='italic'>citadellas</hi> hodie vocant) vix quicquam audent ciues. Hac ratione multi, vt Neapolitani, Metenses, Mediolanenses, aliique arcibus munitissimis in officio detinentur, et quidem minore militum numero. Habeat
<pb id='s164' n='156'/>
igitur Princeps noster propugnacula non solum in Imperio, eiusque finibus, sed et extra Imperii sui fines, moenibus cum graui aggere intus propter tormenta fabricatis, ac caeteris operibus ad belli molem necessariis. Romani certe, gentium fortissimi, vrbem et arcem munitissimam habuerunt, quae nuper quidem Clementi VII. antea vero saepe Romanis profuit. Dixi, extra Imperii quoque fines propugnacula, si fieri potest, habenda. Hoc ideo, vt furores bellicos procul a nobis arceamus. Exemplum hodie videmus in insula Melitensi et Corsu. Quod si et in hostium territorio sita sint, vtilissima esse certum est. Id experitur Hispanus, qui in Turcarum ditione propugnacula multa habet, Oranum, Melilam, Pegnon de Velles, Settam, Tanger, Mazagam, Arcillam, aliaque. Sic olim Veneri Famagustam habebant. <hi rend='italic'>Cremona,</hi> ait <note>Lib. 19.</note> Tacitus, <hi rend='italic'>propugnaculum aduersus Gallos trans Padum agentes, et si qua alia vis per Alpes irrueret.</hi> Omnium autem praestantissima propugnacula habentur, quae naturâ loci munita sunt, talia sunt, insulae Hoandiae Selandiaeque, quae inexpugnabiles
<pb id='s165' n='157'/>
sunt. Dandam hîc operam moneo, vt diligentissime custodiantur, ne vel praefectorum fraude, vel hostium vi astuve amittantur; et, si hostis ea occupet, ne aduersus priorem Dominum iis vtatur. In huiusmodi propugnaculis praesidia militaria constituantur, bellicisque artibus exerceantur. Pyrrhus Epirotarum Rex, qui Siciliam occupauit et partem inferiotem illam Italiae tenuit, quae tunc <hi rend='italic'>magna Graecia,</hi> dicebatur, bellumque tam periculosum aduersus Romanos gessit, Athenas aliquando venit, humanissime exceptus. Is, postquam vrbem illam tunc opulentissimam et disciplinarum matrem lustrauit, in arcem Palladis deductus est, quam cum stupore contemplatus est. Sed quum discederer, inque forum venisset, gratias ciuitatis principibus acturus, monuit eos, <hi rend='italic'>ne in posterum principum extraneorum cuiquam arcem ingrediendi facerent potestatem; ne opportunitatem praesidii nactus, quispiam eam inuaderet.</hi> Gratum Atheniensibus consilium. quod si Locrenses seruassent nobile illud Italiae opidum, cum libertate non amisissient, nec male custoditae arcis poenas
<pb id='s166' n='158'/>
dedissient. quod idem de Tarentinis dici potest; nam cum aliquando Lacedaemoniorum exules nonnulli Tarentum venissent, et ab exploratoribus arcem Tarentinam negligenter custodiri animaduertissent, eam repentino impetu facto, occuparunt, vrbemque non modo diripuerunt, sed ad vnum vsque ciues omnes pepulerunt, et retentis solum virginibus, sedes sibi eo in loco constituerunt. Sed nullis antiquis exemplis opus erit, si considerauerimus qua ratione Mediomatricum propugnaculum a Rege Henrico II. ante annos aliquot occupatum fuerit; et post illam diem sexcenta alia. Ad stabiliendum Imperium et Coloniae <note>Car. Sig de antiq. iure Ital. libr 2. cap. 2.</note> faciunt. Coloniae Romanis erant oppida, quo ciues suos ad incolendum deducebant; quarum deducendarum caussae inter alias et hae erant, ad priores populos coercendos, et hostium incursiones <note>Flacc. in lib. de condit. agr.</note> reprimendas. Ideo Flaccus Colonias dictas scripsit, quod Pop. Rom. in ea municipia colonos misisset, vel ad ipsos priorum municipiorum populos coercendos, vel ad hostium incursus repellendos. <note>Ciceso.</note> <hi rend='italic'>Hoc in genere,</hi> inquit Cicero,
<pb id='s167' n='159'/>
<hi rend='italic'>sicut in caeteris Reip. partibus, diligentia maiorum spectanda, qui Colonias, sic idoneis in locis contra suspicionem periculi collocarunt, vt non oppida, sed Imperii propugnacula esse viderentur.</hi> Existimant Gallorum scriprorum <note>Bod. lib. 6. cap. 2.</note> nonnulli, si capta Ludouico XII. rege Insubria, quam Longobardiam vocant, cô coloniae missae fuissent, Insubriam in Gallorum potestate adhuc fore. Huc pertinent foedera, quae Imperium firmant. Ea ratione Heluetii formidabiles facti sunt. Quae enim vni Cantonum iniuria infertur, omnibus illata videtur. Et certum, Solimannum Turcarum Imp. saepissime in animo habuisse Venetos aggredi; sed quod videret eos cum plaerisque Reipublicae Christianae Principibus consoederatos, destitit.</p>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.29' n='29' type='chapter'>
<head>CAPVT XXIX. De Imperii propagandi modis, qui fiunt nostra proferendo et augendo.</head>
<p>HIs fere modis Imperium acquiritur, conseruatur, stabilitur. Iam quibus mediis propagetur, videamus. Atque ego quidem duo reperio, nostra augendo, et aliena attrahendo. Illud fiet, si artes mechanicas promoueamus.
<pb id='s168' n='160'/>
Artes mechanicae, pro ratione elementorum, ita diuidi possiunt, vt nonnullae circa terram versentur, vt agricultura, et ars venatoria; aliae circa aquam, vt nautica, piscatoria; aliae circa ignem, vt fabricaria; aliae denique circa aerem, <note>Cie. De Offic.</note> vt aucupium. Agriculturâ inter omnes res, ex quibus aliquid acquiritur, nihil melius, nihil vberius, nihil dulcius, <note>Varro De re rust. libr. I. cap. 4.</note> nihil libero homine dignius. Agriculturam cum dico, omnia intelligo, quae ad agrum colendum pertinent: cultura scilicet hortorum, nemorum, vinearum, arborurm; cura boum, ouium, equorum, et quicquid eiuscemodi aliarum rerum ex terra productarum. Agricultura igitur fruges exarat, quibus alimur. Agricultura pecora nutrit, quae non solum cibum nobis, sed etiam veititum prae bent. Vnde lanificium, quod includit artem texendi, suendi et quaecumque ex lino, lana, serico, pellibus, pilo, vimine, iunco, et id genus aliis manu, acu, fuso, fibula, rotula, etc. fiunt. Ex agris item bene cultis oleum, vinum, et varios fructus, qui non modo ad necessiarium victum, sed etiam ad naturae delicias referuntur,
<pb id='s169' n='161'/>
excipimus. Recte itaque ille: <hi rend='italic'>Omnes naturae opes, quibus communis omnium vita sustentatur, telluris diligentissimo cultu contineri dixit, quae multiplicato cum foenore reddit.</hi> Si igitur Princeps Imperium suum ex sterili fertile, ex fertili fertilius reddere vult, partim praemiis, fauoribus et immunitatibus inuitabit, partim poenis coget agrorum dominos, omnesque agricolas, vt omnem regionem diligenti curâ fructuosiorem reddant. Nulla enim ars locupletandae Reipubl. vtilior, addo et honestior. Nullâ profectore Cyrus maior, magis gloriatur, quam de agris suo labore ac industriâ consitis. <note>Alex. lib. 3. cap. II.</note> Apud Romanos tantum erat agriculturae studium, vt etiam agrum male colere, aut minus arare, quam vertere, censoriâ notâ dignum haberetur. Octo itaque dies culturae agrorum Veteres impendebant, nonum vrbanis rebus et nundinis. <hi rend='italic'>Maiores nostri,</hi> ait Cicero, <hi rend='italic'>ex minima, tenuissimaque repub. maximam et florentissimam nobis reliquerunt; suos enim agros studtose <note>Spartian.</note> colebant; non alienos cupide appetebant.</hi> Pertinax Imp. quicquid inculti soli vacabat, occupantibus adiudicabat; decemque
<pb id='s170' n='162'/>
<note>Herodian.</note> annorum immumitatem, ac perpetuam libertarem agricolis concessit. Eâdem ratione Massinissa Numidiam ex inculta et deserta, omnium fructuum abundantissimam reddidit. <hi rend='italic'>Optimus populus est is,</hi> ait Aristoteles, <hi rend='italic'>qui ex agricolis constat.</hi> De venatoriâ atre, piscatoria, aucupioque, Principi aliquid inculcare ne eam sub ditis permittat, superfluum. Nauticam quod attinet, certum est non vtilem tantum, sed necessariam esse. Vix credibile est, quantum maritimis illis subuectionibus regna ditescant. Vnde aromata gemmae, aliaeque innumerae merces? Vtalias quam plures <note>Sabell. lib 3. dec. 4.</note> commoditates taceam. Supra fidem esset narrare, quae vis nauium Venetarum non Italiae solum, sed Liburniae quoque, Dalmatiae, Macedoniae, ac totius Graeciae litora, velut suburbana quaedam loca assidue scrutentur. Ex his quatuor longae naues, ex Syria atque AEgypto totidem aromata, sericum, gemmas, vniones, Venetias deferunt. Ex Libya tres, aurum, gemmas et mancipia. Duae ex interna Gallici maris ora, pretiosissimum vellus, et Hispanicum sericum, omnium longe nobilissimum.
<pb id='s171' n='163'/>
Quatuora Tanai, et Maeotide palude, salsamenta, tappetas et smaragdos. Ac praeter eum numerum, quatuor ex Gallici Oceani Emporiis Janas, aurum, aulaea, et Flandtensis panni vim omnino ingentem. Harum vtilitatem nonnullae et in fluminibus sunt; quae deriuare in princi patum, summae saepe vtilitati fuit. Sub artem fabrilem voco non solum fabros ferrarios, lignarios, plaustrarios, ahenarios, cultrarios, ephippiopoeos, sartores, textores, calceolarios, coriarios, sed etiam pistores, doliarios, seu vietores, pharmacopolas, textores, lanios, pannicularios, zonarios, tonsores, flammarios, et quicquidistorum artificum est, quorum industriâ atque operâ, ciuitatis corpus constituitur. De Toletana ciuitate scribunt, in ea, duobus istis opificiis, lanae scilicet et serici, hominum millia decem ad minimum viuere. Idem de Mediolano, Venetiis, Genua, Florentia dici potest.</p>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.30' n='30' type='chapter'>
<head>CAPVT XXX. De mercatura, architectura, et Academiarum institutione.</head>
<pb id='s172' n='164'/>
<p>SEQVITVR ex his, etiam artes commutatrices, quae Remp. opulentam reddunt, Principem fouere debere: Mercatorum ope, non solum res patriae vtiles in Imperium, eorum periculo conuehuntur, sed multa etiam quibus Imperium redundat, in alias regiones, ab illis cum vtilitate publica deferuntur. <note>Osor. libr. 7.</note> Multi etiam repentini casus incidunt, in quibus mercatorum opibus saepenumero non leuia pericula propulsantur: immo eorum quoque fide et industria, non mediocria Reipubl. munera sustinentur. neque vulgaris prudentia ab illis ex hominum externorum commercio et familiaritate comparatur. Scribit <note>Plustarchus in Sol.</note> Plutarchus, Solonis tempore mercaturam in precio fuisse; rationemque hanc addit, quod commoda ex regionibus barbaris adscisceret, amicitias cum Regibus conciliaret, et multarum rerum conferret peritiam. Tanta nimirum est mercaturae vis, vt adempta mercandi <note>Pont. cap. 45. de liberalit.</note> facultate (quod aliquando in Neapolitanorum regno factum legimus) prouinciales continuo ad inopiam redigantur. Porro ad alliciendos mercatores,
<pb id='s173' n='165'/>
magna cura illis seruanda priuilegia, nundinarum praecipue tempore, vt tuto cum mercibus, ire, morari, redireque possint. Verum et hîc cauendum, ne ex vt lissima hac negociatione, iniquitatis officina et auaritiae conciliabulum fiat, non modo in ipsis mercatoribus detestabile, sed et Reipub. detrimentosum. Seuere igitur in insidiosa illa, totiesque Principum constitutionibus prohibita, monopolia exercentes, qui et fiscum Principis fraudantes, pauperum sudoribus <note>Ambros. de Off. I.</note> pascuntur, animaduertendum. Eleganter vereque Ambrosius: <hi rend='italic'>O mercator saeculi, comparator inferni, cur in fraudem et deceptionem conuertis naturae industriam? cur affectas rerum difectus? cur optas pauperibus sterilitatem, vt domui tuae compares dolosam foecunditatem? Etenim lucrum tuum, multorum est damnum.</hi> Principis igitur erit prospicere, vt omnia iusto pretio veneant, nec permittantur fraudes in commerciis, mercium corruptiones, et id genus alia. De Architectura nihil dixi. Hanc enim, vt et picturam, inter artes liberales numerandam censeo. <note>Vitru. I. de. Arch. I.</note> <hi rend='italic'>Architectura,</hi> inquit Vitruuius, <hi rend='italic'>est scientia,</hi>
<pb id='s174' n='166'/>
<hi rend='italic'>pluribus disciplinis et variis eruditionibus ornata, cuius iudicio probantur omnia, quae a caeteris artibus perficiuntur opera. Ea nascitur ex fabrica et ratiocinatione. Fabrica, est continuata ac trita vsus meditatio, quae manibus perficitur, e materia cuius cumque generis, ad propositum deformationis. Ratiocinatio autem est, quaeres fabricatas solertia ac ratione proportionis demonstrare atque explicare potest.</hi> Vt igitur neque sine litterarum cognitione ad experientiam tantum; sic nec sine exercitatione, solis ratiocinationibus ac litteris confisus, nemo Architectus esse potest. Vtrumque coniungat necesse est. Pluribus haec persequor, quia Reipubl. interest, ne ciues aedificiis praediisque parum conuenienter extructis, immodicos sumptus facere sine ratione cogantur; vt omittam (quod praecipuum est) structionis, hoc est, architecturae decoro noa obseruato, totam vrbem Imperiumque deformari. Nec sane video qua ratione sine arte hac formam praescribere Princeps possit templis, tribunalibus, propugnaculis, portubus, pontibus, aliisque tum publicis tum priuatis
<pb id='s175' n='167'/>
aedificiis, construendis, conseruandis et restaurandis, viisque, moenibus, et foris ducendis. Claras tecum reputa, omnes quae vmquam fuerunt vrbes, et plerasque bene aedificatas fuisse comperies. Quis dubitat? Opera publica magnifice exstructa, priuataque aedificia quae commoda sint, vrbes quam celeberrimas reddere, ciues ne effluant retinere, et exteros ad incolendum inuitare? <note>Suetonius.</note> Vespasianus Imp. Architectos praestantes coemit; Colossi refectorem insigni congiario magnaque mercede donauit: mechanico quoque, grandes columnas exigua impensa perducturum in Capitolium pollicenti, praemium pro commento non mediocre obtulit, operam remisit praefatus, sineret se plebeculam pascere. Idem de Augusto, C. Pompeio, aliisque dici posset.</p>
<p>Academias porro (de quibus primo loco dicendum erat) respublicas, summopere iuuentute excolenda ornare, et augere solere, non dubium est. Academias cum dico, <hi rend='italic'>gymnasia et scholas</hi> intelligo, in quibus ex summi alicuius us principis priuilegio vel antiqua consuetudine,
<pb id='s176' n='168'/>
cuius initii non exstat memoria, artes liberales et scientiae publice docentur. Dixi, <hi rend='italic'>liberales,</hi> vt excluderem inscientias vetitas, vt sunt diuinationes et sortilegia, et similes alias, quae se <hi rend='italic'>matheseos</hi> nomine fucant; item viles et fordidas artes, <gap desc='Greek word(s)'/>. Indiam nobilissimam reddidit Hiarchas, et alii Brachmanae: Gymnosophistae, AEthiopiam. <note>Tacitus.</note> Athenae felices armis, sed feliciores litteris fuerunt. Scribit Corn. Tacitus, nobilissimum quemque ex Romanis, pro Attica peregrinatione Massiliam ad ingenii cultum proficisci solitos. Inde factum, vt summorum Principum plaerique, Academias in praeclarioribus Imperii sui vrbibus instituerint: vt Carolus Magnus Lutetiae, Fridericus II. Imp. Bononiae, Neapoli, Veronae, <note>R. Tolet. rer. Hispan. 7. cap. 34.</note> etc. Alphonsus quoque nonus Hispan. rex, sapientes e Gallia et Italia conuocauit, vt sapientiae disciplina a Regno suo numquam abesset; et magistros omnium facultatum Valentiae congregauit, quibus et magna stipendia largitus est, vt cuilibet studere cupienti, quasi manma in os influeret sapientia cuiuslibet
<pb id='s177' n='169'/>
<note>Brutus lib. 8. Florent. hist. Iou. in. vita Leon.</note> facultatis. Laurentius Medices Petri F. Reip. Florentinae Princeps, liberalium artium instaurandarum curam suscepit, Pisis, opportuna maxime ciuitate, quo plures suo beneficio comprehenderet, Gymnasio constituto, ac claris hominibus sapientiae studio, amplis praemiis excitatis, qui Iuris ciuilis prudentiam et Philosophiam ac caeteras liberales artes profiterentur. Itaque nobilissimam quondam vrbem, ad solatium veteris amissae libertatis, nouo decore ac externae iuuentutis frequentia recreauit. Quandiu Lutetiana Academia florebat, iuuentutis concursus vndique magnus fiebat. Sed post excitatum sub Ludouico tumultum, solitudo Lutetiae mansit. nam aliquot millia in Angliam profecti sunt, alii aliô se contulerunt: donec a sapientissimo Rege, proposita honorum, vacationum, emolumentorum spe, reuocarentur. tunc Regia vrbs pristinam frequentiam recuperauit. Possem opidula nonnulla in Germania et alibi nominare, quae ante Academias iis in locis constitutas, adeo obscura fuerunt, vt vel Geographi ea noluerint exiguo
<pb id='s178' n='170'/>
loco in tabulis honorare; lam vero opibus et dignitate cum praecipuis vrbibus certant.</p>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.31' n='31' type='chapter'>
<head>CAPVT XXXI. De Connubiorum vtilitate.</head>
<p>ADrem vt veniamus, quia familiae, collegia, coetus, ciuitatesque omnes, ac totum genus humanum interiret, nisi connubiis propagaretur: ideo plaerasque gentes legimus, quibus curae fuit Imperii fines proferre, in id summe animum induxisse, vt hominibus replerent et popularent ciuitates. Hinc a Cadmo per manus acceptum ius Asyli; hinc leges tutelares, quibus peregrinos Romae fouebant: vt iam olim Atheni, Ephesi, Thebis, Troiaeque. Nec solum hoc priscis alienigenas adsciscendi, ascitos receptosque fouendi in sinu ciuitatis; sed etiam in ciues suos ciuitatem vrbem replentibus, honores amplissimos conferendi, priuilegia tribuendi, immunitates <note>Plato lib. 4. et 9 de legibus.</note> concedendi: vt contra coelibes, tamquam Reipubl. destructores, puniendi studium fuit. Apud Spartanos coelibes, a virginum nudarum certantium spectaculo arcebantur. Brumâ etiam,
<pb id='s179' n='171'/>
Magistratuum edicto, cogebantur nudi forum obire, cantilenamque in se compositam concinere, merito scilicet se ita puniri, quod non parêrent legibus. Praeterea, honoris erant et obseruantiae, quam senioribus iuuenes praestabant, expertes. Quare quod exprobratum Dercillidae fuit, quamuis inclyto duci, nemo <note>Plut. in Lycurgo.</note> reprehendit. Cui interuenienti, non cessit adolescens subsellio: <hi rend='italic'>Neque enim</hi> (inquiens) <hi rend='italic'>eum qui mihi cessurus sit, sustulisti.</hi> <note>Athen. libr. 13. cap. I.</note> Clearchus Solensis scribit in libro Prouerbiorum, eos qui Lacedaemone vxores non haberent, a muheribus per quoddam festum circa aram tractos, alapis caedi solitos: vt scilicet ignominiam hanc fugientes, liberorum amore capi, ac iusta aetate vxores ducere discerent. Ideo et lex Iulia de maritandis ordinibus lata <note>Suetonius.</note> est; quam Augustus Caesar, ex Metelli censoris oratione de prole augenda, in Senatu recitauit. Hac, vxores ducere, omnes omnino coacti sunt; ne orbitas in vrbe praeualeret, sed potius vt fortiores Imperii vires, hominum adiectione fierent, et vagi concubitus impuraeque libidines reprimerentur. Sed et educatio
<pb id='s180' n='172'/>
<note>Plinius libr. 36. cap. 24.</note> plurimum prodest. Etenim vt gypsum aut argilla in quamuis imaginem facile sequitur fingentis manum: ita subditorum rudes animi ad omnem disciplinam bona educatione conformantur. Qui Carthaginiensem Africaeagrum incolunt, dum bene educarentur, de totius orbis imperio cum Romanis certare ausi sunt: postquam autem rectam educationem negligere, et musica dulcedine capi coeperunt, faeminis viliores facti sunt. Nonne, vt alios omittam, nuper Petrus Nauarrensis nauibus quatuordecim in Africam delatus, Bugitanos omnes cum Rege fugauit? AEgyptus olim numero hominum, omnes fere orbis gentes superauit. Oppida insignia vrbesque priscis temporibus vltra decem octo millia habuisse, libri sacri continent. Ptolemaei Lagi tempore, amplius tria millia annumerata sunt. Vniuersi populi numerum fuisse antiquitus septies decies centena millia. Caussam <note>Diod lib I. cap. I et cap. 6.</note> frequentiae huius adfert Diodorus hanc, quod filiorum educatio minimo illis constet, propter frugalitatem victus et amictus; quos radicibus et caulibus palustribus
<pb id='s181' n='173'/>
alunt, et discalceatos nudosque incedere cogunt, ita vt omnes sumptus in puerum, quoad adolescat, non excedant drachmas viginti. Hucaccedit Principis liberalitas, quae multum ad propagationem proderit. Ideo Cocceius Nerua, puellas puerosque natis parentibus egestuosis, sumptu publico per Italiam ali iussit. Sic Adrianus pueris et puellis, quibus etiam Traianus alimenta detulerat, <note>AElius Spart.</note> incrementum liberalitatis adiecit. Senatoribus, qui non vitio suo decoxerant patrimonium, pro liberorum modo Senatoriae professionis expleuit, ita vt plaerisque in diem vitae suae dimensum sine dilatione restituerit. Hoc in loco, ad vrbium quoque salubritatem respiciendum est. Quid prod est vrbi Constantino politanae tanta hominum frequentia, si tertio quo que anno, morbo illo contagioso deserta fit? Eiusmodi autem morbi cum ab angustia aedificiorum, immunditia, sordibus aereque corrupto proficiscantur, <note>Cael Rhod. libr. 20. cap. 18. antiq. lect.</note> hisce obuiandum est. In Lesbo apud Mitylenem Austro flante, aiunt homines aegrotare; Coro autem, tussire; a Septentrione in integrum, facile rostitui.
<pb id='s182' n='174'/>
Verum frigore vrgente, in angiportis plateisve eos consistere non posse. Ratio est, quia parum prudenter positum oppidum est, magnifice aliâs exstructum. In quod vitium ne delabi inter aedificandum Athenienses possent, Andronici cura Octogonos excitata turris est, marmorea, collocata in lateribus singulis venti imagine contra suum cuiusque flatum. In turris demum vertice metallis praesto erant prominentia, superincumbente Tritone aeneo, dextra virgam intendente, quae flantis venti imaginem indicaret. nam ita libratus stabat Triton, vt circumagentem perpetuo spectaret ventum. Nouum quid illo tempore, nostris autem temporibus vsitatum.</p>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.32' n='32' type='chapter'>
<head>CAPVT XXXII. De Coloniis.</head>
<p><note>Plutarch. in. Coriol. Dionys. lib. 7.</note> DVAS deducendarum coloniarum caussas supra attulimus. Sed et aliae sunt. Abundante enim multitudine, vel propter inopiam agrorum, aut aeris intemperiem, coloniae plebis vrbanae exhauriendae, vt et seditionis aliquando sedandae caussa deducebantur. Ideo Senautus
<pb id='s183' n='175'/>
<note>Liuius lib. 3.</note> P. Q R. Antium coloniam decreuit, vt sine querelis possessorum, plebs in agros iret, ciuitas vero in concordia esset. Quapropter Cicero se de lege Agraria, quae promulgabatur, ita censuisse scribit, vt agrorum diuisione constituta, sentina vrbis exhauriretur, et Italiae solitudo frequentaretur. Deduci olim coloniae idcirco sunt solitae, vt veterani milites, proeliotum diuturnitate pressi, praemium aliquod aliquando caperent <note>Appianus.</note> laborum suorum. Sic L. Sullam, C. Caesarem, M. Antonium, M. Lepidum, C. Octauium, aliosque, parta victoria, inimicorum suorum agros militibus, per quos vicerant, diuisisse, litteris proditum est. Inter alias autem caussas et haec erat, vt stirps augeretur Romana. Meminerunt, inquit Liuius, se Romanos, mox oriundos, inde in colonias, atque in agrum bello captum, stirpis augendae caussa missos, omnia quae parentibus debentur, praestare debere. His modis Imperium illud tam longae lateque propagatum. <note>Liuius.</note> Ferunt Sabinos, cum difficile bellum aduersus Vmbros gererent, omnia eo anno nata, si vincere daretur,
<pb id='s184' n='176'/>
vouisse. Cuius voti haud multo post damnati, nata partim sacrificarunt; pueros Marti consecrasse contenti, adultos in colonias miserunt. Hi in Opicorum agro, veteribus inde incolis bello eiectis, sibi sedes quaesiuêre: quorum opes adeo deinceps creuerunt, vt octoginta millia peditum, et octo equitum aliquando ad bellum instruxerint. De Romanis scribit <note>Asconius.</note> Asconius, eos amplius 53. colonias in Italia deductas habuisse. Extra Italiam <note>Plinius</note> Plinius. multo plures enumerat. Ad horum exemplum Genuenses in Tauricam Chersonesum coloniam Theodosiam, quae <hi rend='italic'>Capha</hi> dicitur; Hispani in insulas Hispanicas et Philippinas, Americam et Indiam; Lusitani in Maderam et Caput viride; Veneti in Insulas, colonias deduxêre. Phoenices per Oceanum mare iuxta Libyam nauigantes, complures dies tempestatibus acti, cum ad Insulam permagnam delati essent, animaduersa eius natura felicitateque, notam <note>Diod. Lib. 5. cap. 7.</note> caeteris fecêre. Qua ex caussa cum Tyrrheni, qui classe potentes erant, in eam Insulam coloniam mittere decreuissent, a Carthaginiensibus sunt prohibiti.
<pb id='s185' n='177'/>
verebantur enim, ne loci bonitate allecti ciues eorum, ad eam se conferrent. et, si qua forsan aduersa fortuna vrbi incidisset, volebant ignotum, ad quem, facile confugerent, locum esse. Duo hîc notanda sunt: alterum, Romanos non optimates, sed infimae plebis homines in colonias fere misisse; alterum, colonias non nimis remotas, sed potius Imperio Romano vicinas fuisse.</p>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.33' n='33' type='chapter'>
<head>CAPVT XXXIII. De aerario qua ratione et conficiatur et conseruetur.</head>
<p>MEMINI me quodam in loco Principem monuisse ne boni publici praetextu, subditos tributis opprimat, et vectigalibus nouis inusitatisque oneret; quibus non solum tondentur, sed excoriantur et deglubuntur miseri; ita vt saepe in desperationem cogantur, et, vel solum vertant, vel rempubl. perturbent; aut saltem ad ea inducantur, quae subdito non conueniunt. quod non ideo a me dictum, quod AErarii vsum minus necessarium credam: quin potius magnae id curae Principi esse debere contendo. Quis enim ignorat, pecuniam, vires et neruos esse, quibus Principatus in aduersis
<pb id='s186' n='178'/>
se tueri potest. Pecunia imperii fines defenduntur, pauperes releuantur et bene meriti remunerantur, vt alia publica, eaque necessaria Reip. negocia, quae sine numis expediri nequeunt, omittam. Laudatur a Celso antiquorum <note>L. 79. ff. de. leg. 3.</note> rusticorum sententia, <hi rend='italic'>Pecuniam,</hi> scilicet <hi rend='italic'>sine peculio, fragilem esse:</hi> peculium appellantes, quod praesidii caussa seponeretur, nempe quo necessitatis tempore vterentur. Id si in rusticis obtinet, quid in Principibus? Nam Principis inane nomen, contemptui et iniuriae expositum, nisi eius aerario praegrandem signatae pecuniae vim, ante periculum congestam contineri, omnis generis homines existiment, vt Alfonsus Estensis dicere solebat: <hi rend='italic'>Quem namque a pecunia aliisque rebus bene in structum putamus, non facile lacessimus.</hi> Et quot, quaeso, repentinae clades contingere possunt, quae Principem cogunt <note>Tacit. l. 2. ann.</note> sub ditis tributum remittere? In asperrima in Sardinios lue, Caesar Tiberius centies sestertiûm eis largitus est, et quantum aerario et fisco eius pendebant, <note>Cassiod. l. 1. Epist. 9.</note> in quinquennium remisit. Tale quid de Theodorico Gothorum Rege aliisque
<pb id='s187' n='179'/>
legitur. Hoc posito, quaeritur quonam igitur pacto AErarium conficiendum sit et conseruandum? Conficiendi rationes has a recentioribus traditas reperio. Ex agris publicis, ex lapidicinis et aurifodinis, ex hostium spoliis, ex amicorum largitionibus, ex sociorum vectigalibus ac tributis; ex mercatura, ex earum rerum vectigalibus, quae euehuntur et inuehuntur, et ex sub ditorum tributis. Possunt ex Lucani sequentibus versibus, quibus AErarii expilationem a I. Caesare factam describit, ea colligi quae in Romanorum aerarium antiquitus mitterentur:</p>
<l>tum conditus imo</l>
<l><note>Lucanus.</note> Eruitur templo, multis intactus ab an nis,</l>
<l>Romani census populi; quem punica bella</l>
<l>Quem dederat Perseus, quem victi dextra Philippis;</l>
<l>Quod tibi Roma, fuga Pyrrhus trepidante reliquit.</l>
<l>Quote Fabricius Regi non vendidit auro,</l>
<l>Quicquid parcorum mores seruastis, auorum:</l>
<pb id='s188' n='180'/>
<l>Quod dites Asiae populi misêre tributum,</l>
<l>Victorique dedit Minoia Creta Metello:</l>
<l>Quod Cato longinqua vexit super aequira Cypro,</l>
<l>Tunc Orientis, opes, captorumque vltima Regum,</l>
<l>Quae Pompeianis praelata est Gaza triumphis,</l>
<l>Egeritur: tristi spoliantur templa ruina.</l>
<p>Prudenter itaque publicas augere opes res necessaria est et laudabilis; dummodo honestis rationibus fiat, et exactorum nimia licentia coerceatur. Saepe quis, sed sub Tyrannis, vel vno hoc crimine concidit:</p>
<l>Quod pulchras aedes, vel opimum possidet agrum.</l>
<p>Quoties, quaeso, eiusmodi exactores pro modico tributo ingentes fraudant facultates? quoties bonos bonis misere spoliant, vexationibus, carceribus aliisque impendiis onerant? Hisce nebulonibus Princeps omni conatu obsistere tenetur: <note>Exod. 24. vers. 25.</note> et illud cogitare, Deum pro maximo beneficio populo suo dato, illud recensere, quod ab exactoribus eum liberarit. et illud Traiani; <hi rend='italic'>Numquam fisci malam</hi>
<pb id='s189' n='181'/>
<hi rend='italic'>caussam, nisi sub Principe bono.</hi> Laudatur Darîus Xerxis pater, qui cum subditis tributum indixisset, accersitis prouinciarum praefectis, eos interrogauit, <hi rend='italic'>an tributum illud graue populis esset:</hi> Et isti, <hi rend='italic'>mediocre esse,</hi> respondissent: iussit vt dimidiam tantum <note>Max. Tyt. Serm. 13.</note> eius partem exigerent. Quum Alexandrum Magnum adulatorum aliquis longe plus vectigalium auferri posse moneret, <hi rend='italic'>Et olitorem,</hi> respondit, <hi rend='italic'>odi, qui radicitus olera exscindit.</hi> Ad conseruandum Reipub. aerarium, pro axiomate, istud poni solet: Ea quae Diadematis, vel, vt vulgo Iurisconsulti loquuntur, domanii sunt, et subiectionis notam habent, vt census, tributum, potestas ea exigendi et similia, nisi paucis iisque vrgentissimis de caussis, alienari non posse; a maioribus autem alienata reuocari debere. Respub. enim corpus est perpetuum: Ergo et eius Patrimonium, sine quo illa constare nequit. Alterum, quod ad AErarii conseruationem facit, in prudenti redituum dispensatione consistit, vt superflui sumptus rescindantur. Testatur Lampridius Seuerum Imp. anlicum ministerium in id contraxisse, vt tot solummodo homines
<pb id='s190' n='182'/>
in singulis officiis essent, quot necessitas postulabat. Antoninus Pius salaria multis subtraxit, quae otiosos et inutiles <note>Iul. Capit.</note> videbat accipere. <hi rend='italic'>Nihil esse stolodius,</hi> dicens, <hi rend='italic'>immo nil crudelius quam si Rempubl. ii arroderent, qui nihil in eam suo labore conferrent.</hi> Summe quinetiam proderit amonere luxum inutilem, in equos, canes, et similium apparatus: abstinere quoque a longinquis peregrinationibus; a suscipiendis item temere bellis; quibus, vt suo loco diximus, non solum aeraria, sed priuatorum etiam facultates exiguo tempore exhauriuntur.</p>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.34' n='34' type='chapter'>
<head>CAPVT XXXIV. De Imperii propagandi modis, qui fiunt aliena attrahendo.</head>
<p>SEQVITVR quibus modis, aliena adtrahendo, Imperium proferri possit. <note>Carol. Sig. de antiq. iure Ital. lib. 2. cap. 6.</note> quos varios fuisse olim reperio; impertiendo scilicet (vt hinc ordiar) ius ciuitaris aut singulis, aut vniuersis. Vniuersis, si aut Romam commigrarent, aut in patria sua manerent: quorum primi et secundi, ciues Romani; tertii, proprio <note>Vlpianus.</note> municipum nomine signati sunt; Municipes eô dicti, quod ius adepti essent
<pb id='s191' n='183'/>
cum pop. Romano iura capiendi. Cl. Caesar multas barbaras gentes ciuitate donauit Romana, dicens nihil magis fuisse Lacedaemoniis et Atheniensibus (apud quos Pericles legem tulit, vt his solis ciuitas daretur, qui vtroque parente Atheniensi ciue, nati forent) exitio, quam quod in societatem ciuitatis numquam <note>Sigon. lib. 3. cap. 2.</note> recepissent, quos armis vicissent. Mox sub Hispanis, et Afris, et Thracibus, et aliarum nationum Caesaribus, paullatim integrae, prouinciae, ciuitatis iure donatae sunt. Et cum initio reliqui omnes, praeter Graecos, dicerentur Barbari, etiam Romani ipsi domini post, et Latini et Itali ea sunt nota exempti, donatis <note>Lib. 3. De. Offic.</note> prouinciis omnibus ciuitate. <hi rend='italic'>Inconsulte,</hi> (inquit Cicero) <hi rend='italic'>qui peregrinos vrbibus vti prohibent, eosque exterminant, vt Pennus</hi> <note>Sabell lib. 8. Enn. 9.</note> <hi rend='italic'>apud patres nostros.</hi> Hanc propagandi rationem etiam Veneti intellexerunt, qui in Vrbis quadam vastitate, edictum proposuerunt, vt quicumque hominum Venetias cum coniuge et liberis peterent, habitandi caussa, perseuerarentque biennio in nouo incolatu, pro ciuibus haberentur. Iuri ciuitatis persimilia sunt
<pb id='s192' n='184'/>
iura amicitiae et societatis, qua se populus Romanus, exempli gratia, cum exteris obstringebat, pactione scilicet nuda, et foedere: vt <hi rend='italic'>quaecumque ciuitas</hi> (inquit Cicero) <hi rend='italic'>nobiscum maxima societate, amicitia, sponsione, pactione foedere coniuncta est; ita maxime communione beneficiorum et</hi> <note>Bod. lib. 3. cap. 6.</note> <hi rend='italic'>praemiorum contineri.</hi> Foederatorum porro duo sunt genera: alterum eorum, qui auxilia mutua paciscuntur, si ab hostibus lacessiti fuerint; alterum eorum, qui etiam mutuas opes et copias ad sociorum hostes inuadendos promittunt; idque vel exceptis quibusdam, vel sine vllius exceptione. Omnium autem arctissima societas est, cum eosdem hostes, et eosdem <note>Liuius.</note> cum sociis amicos habemus. Metellus Antiochi regis legatus triafoederum genera apud Liuium ponit: vnum, cum bello victis darentur leges (vbi enim omnia ei qui armis plus posset, dedita essent, quae ex iis habere victos, quibus multari velit, ipsius ius arbitriumque esse:) alterum, cum bello pares aequo foedere in pacem atque amicitiam venirent: (tunc enim repeti reddique per conuentionem res; et, si quarum bello
<pb id='s193' n='185'/>
turbata possessio sit, eas aut ex formula iuris antiqui, aut ex partis vtriusque commodo componi) tertium, cum qui hostes numquam fuerint, ad amicitiam sociali foedere inter seiungendam coeunt. hineque dicunt, neque accipiunt leges. id enim victoris victique est. In clientelam quoque Principes vrbesque accipere, propagandi Imperii modus. <note>Bod. libr. I. cap. 7.</note> Clientela inter Principes nihil ahud est, quam foederata consociatio, qua quidem alter alterius maiestatem obseruare tenetur, vt ab iniuria potentiorum tutior esse possit. Hac ratione Turcarum Imp. fines Imperii sui mirum in modum protulit. Tartarorum enim, Praecopitum, Georgianorum, aliorumque patrocinio accepto, iis non secus ac suis, in Imperio <note>Bod. libr. 9. cap. 6.</note> dilatando vsus est. Caueant autem sibi Principes, vrbes, prouinciae, quae se alteri in clientelam dant, nelibertatem amittant. Ioannes Vngariae rex Turcarum accepto patrocinio, regnum in seruitutem tradidit. Eâdem ratione Constantiam, Traiectum ad Mosam, Cameracum, Viennam Austriae, Metenses, Tullos, Viridomos libertatem amisisse
<pb id='s194' n='186'/>
<note>Buchan.</note> legimus. Scoti, Anglorum quidem ante aliquot annos patrocinium receperunt; sed et si obsides datentur, prouiderunt, quos sexto quoque mense renouare liceret. nec arcem vllam Anglis concedere voluerunt. Benceficiis quoque Reges, Principes, Resque publicas deuinciendo, Principatus fines allquando propagantur. Liberalis populus <note>Val. libr. 5. cap. 2.</note> Romanus, magnitudine muneris, quod Attalo regi Asiam reddidit. Sed Attalus etiam testamenti aequitate gratus, Asiam populo Rom. legauit. Itaque neque huius munificentia, nec illius tam memor beneficii animus tot verbis laudari potest, quot amissae ciuitates vel amice datae, vel pie redditae sunt. Idem <note>Eutrop. libr.</note> ob Antiochum finibus suis pulsum, legatis Romam missis, qui Patribus gratias agerent, coronam auream 246. pondo, in Capitolio ponendam curauit. Zelomiro <note>Bonfin. libr. 4. dec. 2.</note> Dalmatarum rege, absque liberis mortuo, vxor successit; quae fratrem Ladislaum, Vngariae regem, a quo contra seditiosos protecta fuerat, heredem instituit. Ex eo tempore Dalmatia, et <note>Ph. Comin.</note> Croatia, Vngaris parêre coeperunt. Heldobensem
<pb id='s195' n='187'/>
ducem senem, adolescens <note>AEmil libr. 10.</note> filius in ordinem redegerat, iuraque popularibus dabat. Carolus autem Burgundus, Princeps potentiss. adolescente pulso, Imperium seni restituit. ab eo ob id meritum heres instituitur, exherede <note>Guicciard. lib. 8.</note> filio. Adriatici sinus Imperium ab Alexandro IV. P. R. Venetis, quod armis, virtute, sumptibus maximis eam nauigationem a Saracenis atque praedonibus defendissent, securamque reddidissent, amplissimis priuilegiis concessum fuit.</p>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.35' n='35' type='chapter'>
<head>CAPVT XXXV. Dealiis nonnullis Imperii propagandi modis.</head>
<p>MVlti quoque Principes reperiuntur, qui affinitate cum potentioribus quaesita, Imperium suum propagarunt. Sed vt de Tarquinio, Theodosio iuniore, Romano Argyropolo, aliisque nihil dicam, familiam vnicam, Austriacam scilicet, <note>Francis. Taratta dereg. Hisp.</note> Lectori ob oculos pono, quae Galliam Belgicam, Hispaniam, Lusitaniam, aliaque potentissima regna, dotis nomine accepit. Sed et nuper Vicecomitem Turenium, Duce Bullioniae in matrimonium
<pb id='s196' n='188'/>
ductâ, Principatu illo auctum vidimus. Notum est illud M. Aurelii Imp. qui cum vxoris impudicae libidines nimis patienter ferret, amicis repudium saepe consulentibus, respondit, Dotem prius reddi oportere. quippe Imperio Rom. quasi iure dotali vti frui videbatur, cum Faustinam Imp. Antonini filiam duxisset. Adoptione quoque Imperium adipiscimur, augemusve. <note>Suetonius. Vopiscus. Procopius.</note> Sic lulius Caesar Octauium, Tiberius Caligulam, Claudius Neronem, Galba Pisonem, Nerua Traianum, Traianus Adrianum, Adrianus Antoninum Pium, Diocletianum, Galerius Maximinum, Iustinus Iustinianum adoptauit. <note>Crantz. lib. 10. Sax. cap. 26 et lib. 8. Daniae, c. I. Anton. Flor. chron. tit. 22.</note> Eâdem ratione Ericus ex Pomeraniae Duce, in Regem Daniae, Sueciae et Noruegiae, Margaritae reginae iam senescentis adoptione prouectus est. Et Andium Dux Ludouicus, a Iohanna regina Neapolitanum regnum adoptione accepit. Huc pertinet emptio vicinorum Principatuum, vt et oppignoratio. Philippus Valesius Delphinatum, quadraginta millibus aureorum; Beroensem ducatum, sexaginta millibus oppignoratum
<pb id='s197' n='189'/>
habuit. Multi quoque pignori Principatus acceperunt, et lege commissoria pignoris retinuerunt. Poloni, regni sui fines, peregrinorum Regum electione <note>Bodin.</note> protulerunt. Ita nempe, lagellonicâ familiâ extinctâ, Littuaniam, aliosque Ducatus obtinuerunt. Immo apud ipsos S. C. esse aiunt, quo ciuibus via ad Regnum praecluditur. De Mercatuta hîc quaeri video, an ea Principem deceat. <note>Cic. lib. I. de Offic.</note> Nam Cicero: <hi rend='italic'>Si tenuis est,</hi> inquit, <hi rend='italic'>mercatura, sordida putanda est; si magna et copiosa, multa vndique apportans multisque sine vanitate impartiens, non est admodum vituperanda; atque etiam si satiata quaestu, vel contenta potius, vt saepe ex alto inportum, ex portu ipso se in agros, possessionesque contulerit, videtur iure optimo posse laudari.</hi> Ideo complures Principes legimus olei, frumenti, aliorumque mercaturam exercuisse; <note>Iouius.</note> vt Alphonsum Neapolitanorum regem. Lusitani vero reges, Lisbona regia vrbe, mari ad remotas illas partes miserunt; et cum Calicutio, et aliorum locorum Regibus in Indico mari societate contractâ, deinde paullatim ad interiora <note>Osorius.</note> loca penetrantes, arcibusque temporis
<pb id='s198' n='190'/>
progressu in opportunis locis exstructis, et nonnullis eius regionis foedere sibi adiunctis, aliis vero armis, <note>Sabell. 19. in Suppl.</note> Imperio suo parere coactis, aromatum, quae antea Alexandrini mercatores habere solebant, negociationem in se transtulerunt; eaque mari in Lusitaniam vehentes ad eadem loca, ad quae Veneti mittere solebant, nauibus ipsi suis mittunt. Hac ratione opibus incredibilibus Regnum auxerunt. Haec quamuis ita se habeant, putarim tamen non solum Reges, sed ne Nobiles quidem, nisi certis, <note>Lib. 4. Debenefic</note> casibus; decere. <hi rend='italic'>Multa</hi> (ait Seneca) <hi rend='italic'>quae summam vtilitatem aliis adferunt, precio gratiam perdunt. Mercator vrbibus prodest, medicus aegris, mango venalibus; sed omnes isti, quia ad alienum commodum pro suo veniunt non obligant eos quibus prosunt. Non est beneficium quod in quaestum mittitur:</hi> <note>Zonar. tomo 3.</note> <hi rend='italic'>Hoc dabo, hoc recipiam, auctio est.</hi> Notum est illud Theophili Imper. qui cum aliquando Augustae nauem ex mercatura reductam intellexisset, nautis quicquid sarcinarum in naui haberent, id statim efferri iussit, et nihil quod ad Augustam pertineret, attingere. quo facto, pulsis
<pb id='s199' n='191'/>
inde nautis, Graeco igni iniecto, nauem cum ipsis sarcinis cremauit, Imperatricem maledictis insectatus. <hi rend='italic'>Nam cum me Deus</hi> (inquit) <hi rend='italic'>Imperatorem designârit, tu me mercatorem facere contendis. Scito autem, mercaturam priuatis hominibus esse concessam, vt ea toler andae vitae modos habeant. quod si nos, praeter Imperii opes, etiam mercaturae emolumenta interceperimus, vndenam subditi victum comparabunt?</hi> Apparet hinc, Principem, mercatores quidem fouere; at ipsum mercaturam exercere non debere: nisi in regnum a priuatis mercaturae aliquod genus excellens introduci non posset sine Principis operâ. alter casus, nisi in euidentissimam solamque subditorum vtilitatem redundet. Hac ratione Veneti nauibus suis annonam sustinent. Aduertendum hîc est, inter genera mercaturae nullum sordidius et damnosius esse, quam honorum magistratuumque mercatura. Declinantis imperii manifestum notatur signum a Vopisco, quod sub Aureliano, <hi rend='italic'>officia venalia esse coeperunt, neque darentur hominibus,</hi> <note>Zosimus lib. 4.</note> <hi rend='italic'>sed diuitiis.</hi> Pessime Theodosius Imp. qui magistratus, vt prouinciarum
<pb id='s200' n='192'/>
praefecturas, quibusuis accedentibus venales exponebat, nulla prorsus existimationis, aut honestae vitae ratione habita; sed eum iudicans idoneum, qui auri vel argenti maiorem summam adferret. Tuncargentarios, nummularios, aliosque professiones in foro foedissimas obire solitos, magistratuum etiam praecipuorum insignibus ornatos, videre <note>AElius Lamprid. in Seuero.</note> licebat. Optime contra Alexander Seuerus, qui nullos vmquam gladii honores passus est vendi. nam, <hi rend='italic'>Necesse est,</hi> inquiebat, <hi rend='italic'>vt quiemit, vendat. Ego non patiar mercatores potestatum: quos si patiar, damnare non possum. Erubesco enim punire illum hominem, qui emit et vendit.</hi> Hanc mercaturam in Galliam, maximo tanti Regnimalo, introduxit Ludouicus Rex, ad releuandum populum, et vt aes alienum a Carolo VIII. contractum. dissolueret, aliisque de caussis quibus vrgebatur; item, vt Ducatum Mediolanensem redimeret. factum id Anno 1499. Atque hi fere propagandi Imperii modi sunt. Vbi tenendum, propagandi Imperii desiderium saepissime Rebuspubl. nocuisse: vt contra, Rerumpubl. quae suo proprio
<pb id='s201' n='193'/>
Imperio contentae fuerunt, status diuturnior fuit. Id in Heluetiis videmus; qui praeclare Imperium tuentur, quod propagandi eius nullam curam gerant. Idem de Venetis hodie, aliisque dici posset.</p>
</div2>
<div2 id='CoPH.01.36' n='36' type='chapter'>
<head>CAPVT VLTIMVM. De interitu Imperiorum: et, an conuersiones istae praeuideri possint.</head>
<p>QVAMVIS ex iam dictis, quilibet, quaenam Principatus conuersionum caussae sint, colligere possit: nihilominus tamen, vt Lectoris industriam adiuuem, de Rerum publicarum interitu aliquid addam. Sciendum autem est, Respublicas, non secus ac homines, suam habere infantiam, pueritiam, adolescentiam, iuuentutem, aetatem mediam, quae aetas consistendi dicitur, et senectutem: id est, ortum, incrementum, statum, conuersionem, occasum. Et quem admodum homini variae accidunt mutationes, pro ratione temperamenti, educationis, alimentorumque: sic et Rebuspubl. ab amicis, ab hostibus, a subditis, et ab vtrisque simul. Postremo, quemadmodum mortes hominibus ab externo
<pb id='s202' n='194'/>
vel interno malo, vel vtroque simul proueniunt: sic et Rebuspub. Quemadmodum non senes solum, sed et adolescentes; pueri et infantes moriuntur: ita Principatus quoque non tantum absoluti et consecti, sed etiam qui inchoantur adhuc, et informantur saepe interire solent. Quemadmodum (inquam) corpora nostra cernimus, alia externa ferri impulsione, ictuque peruerti; alia, intestina humorum dissensione interire; pauca quaedam, naturali confecta senio contabescere: sic ciuitates, partim hostilibus armis afflictas; partim domestico seditionis morbo, quasi occulto quodam veneno, ante senectutis maturitatem, licet intueri.</p>
<l>Vt alta ventos semper excipiunt iuga,</l>
<l>Rupemque saxis vasta dirimentem freta;</l>
<l>Quamuis quieti verberant fluctus maris;</l>
<l>Imperia sic excelsa fortunae subiacent.</l>
<p>Interna Rerumpubl. mala, sunt ciuiles discordiae, de quibus satis antea dictum; quae ex iniuria, honore, metu, contemptu, nimiis paucorum opibus, nimia multorum inopia proueniunt. Richardus II. Anglorum rex, quod contra procerum
<pb id='s203' n='195'/>
et populi voluntatem, quosdam infimae sortis et illaudatae famae, rebus praefecisset, ab Henrico Lancastriae Duce, populo expetente, captus, misere interiit. Pessimi indicii est, cum harmonia illa et concentus internus perturbatur.</p>
<l>--- impatiensque loci fortuna secundi</l>
<l><note>Lucanus</note> Nec quemquam iam ferre potest, Caesarve priorem,</l>
<l>Pompeius veparem. ---</l>
<p>Hac nimirum ratione Roma, omnium alioqui gentium victrix, velut nullum aliud amplius superesset certamen, suis viribus dignum, quam validae illae essent, in seipsam experiri adorta est: nec destitit, donec in suum concidit vulnus. Idem <note>Pausan. in Arcadicis.</note> in Imperio Orientali accidit. Scribit Pausanias, cum Lacedaemonii aliquando bellum ciuile capesserent, Achaeorum ducem, 300. seditionum auctores eiecisse, publicorum seruorum tria millia vendidisse, vtbis muros demolitum, puberibusque omnibus iis exercitationibus, in quibus ex Lycurgi lege versabantur, interdixisse. Externa mala Rerumpublicarum ab hostibus proueniunt,
<pb id='s204' n='196'/>
<note>Hieronymus in Daniel. Plinius lib. 24. cap. 2.</note> vel vi maiore. Sic Babylon, omnium quas vmquam Sol aspexit, vrbium maxima; Heliopolis, Corinthus, Tyrus, aliaeque vrbes, penitus deletae sunt. Tripolis a Turcis expugnata: atrocissima crudelitatis, feritatis, auaritiae, libidinis, contemptus. Numinis exempla, quae excogitari ab vlla barbarie possunt, ediderunt: pauci, qui in nauibus stabant, excepti, aufugerunt. In moenia quoque furor saeuiit. muros deiecerunt, fundamenta conuulserunt, dissiparunt, fossas explêrunt, adaequarunt, ne vestigium vllum vrbis exstaret. Talium exemplorum millia adduci possent. De vi maiore dixi; id intelligendum, cum peste, fame, terrae motibus, terrae hiatibus, incendiis, fulmine, diluuiisque Imperia perduntur. Anno a Roma condita trecentesimo septuagesimo sexto, saeuissimo <note>Plin. lib. 2. cap. 90.</note> terraemotu Achaia vniuersa concussa est; et duae tunc ciuitates, Ebora et Elice, abruptis locorum hiatibus, deuoratae. Tralles <note>Agathias lib. 2.</note> vrbs in Asio campo, iuxta Maeandrum fluuium sita, olim quidem Pelasgorum colonia fuit, sub Augusti vero Caesaris tempora, terrae motu quassata est et subuersa,
<pb id='s205' n='197'/>
nihilque in ea integrum relictum. <note>Tacit. lib. 5.</note> Tiberii Caesaris anno quinto, nocturno terraemotu tredecim Asiae vrbes collapsae et dirutae sunt. Dictatore Quintio Cincinnato tanta fames Romam oppressit, vt quidam inediam non ferentes, <note>Plutarch. in Sylla.</note> in flumen se praecipitârint. Tanta fuit fames Athenis, cum a Sylla obsidebantur, vt tritici medimnus mille drachmis vaenierit: qui emere non poterant, nascentia circa arcem gramina, instar pecudum, depascebantur: iumentis omnibus absumptis, coria vtresque decoquebant, et calceos, eisque suauiter vescebantur: nonnulli, etiam excrementa comedebant; et cadauera humana. <note>Naucler</note> Scribit Nauclerus, temporibus Ludouici Bauari, ingentem pestilentiae vim in Europa desaeuiisse, quae quamplurimas vrbes, insulas et monasteria deuastauit, ita vt in Italia propter eius saeuitiam, ad tempus aliquod ius redditum. <note>Pausan. in Boeoticis.</note> non sit. Philegiarum gens crebris fulminibus, et telluris vehementissimis motibus funditus deleta est. Apud Flandros <note>Pont. de fortit. her. libr. 1. cap. 8.</note> ante quadringentos annos magna nubium moles ex improuiso caelitus delapsa,
<pb id='s206' n='198'/>
multa hominum millia suffocauit <note>Trithemius de rebus Hirsaug.</note> De domibus vrbibusque igne consumptis, plenae sunt historiae.</p>
<l>--- veteres tantummodo Troia ruinas,</l>
<l>Et pro diuitiis tumulos ostendit auorum.</l>
<l>Clara fuit Sparte; magnae viguêre Mycenae:</l>
<l>Nec non et Cecropis, nec non Amphyonis arces.</l>
<l>Vile solum Sparte est: altae cecidêre Mycenae.</l>
<l>Oedipodioniae quid sint, n si nomina Thebae?</l>
<p>Sic Numaniia, Saguntus, Athenae, Corinthus, Siche, Iericho, Babylon, aliaeque praestantissimae vrbes eamdem sortem et violentum interitum passae sunt; et plures etiam nostro tempore, quas nec numero, nec opus est. Restat, vt coronidis loco videamus, <hi rend='italic'>an Imperiorum interitus, aliaeque conuersiones praeuideri possint.</hi> Et vt eorum opinionem silentio praeteream, qui ab errantium fixarumque stellarum vi ac potestate, ciuitatum conuersiones petendas esse putarunt, (id enim ineptius est, quam vt refelli <note>Bodin. lib. 4. cap. 2.</note> multis debeat) dico, distinguendum inter praecognitiones theoricas, tam naturales quam diuinas; et practicas, quae experientiâ potissimum nituntur. Periti nauium gubernatores non ex loue,
<pb id='s207' n='199'/>
<note>Ioh. Pic. Mir. in Astrol. l 3. c. 19.</note> Saturno, Venere, Marte aut Mercurio tempestares praeuident; sed de nube, de ventis, de omni aeris conditione. Atque eorum haec solers disciplina experimentis vbique confirmatis, de spiraculo tenuissimi flatus, de nubecula vix conspicua, tempestatem intelligit imminentem, cuius nullum praesagium, nullum signum adhuc patebat oculis aliorum. Nec solum venturam intelligunt, sed qua parte futurum vt excitetur, quomodo declinari, quomodo superari possit; ad quae sapientia Astrologorum prorsus caligabit. Sic pastores, agricolae et ipsum saepe vulgus ineruditum, statum aeris praecognoscunt, non a stellis, sed ab aeris ipsius dispositione, atque his quae in sublimi impressionibus fiunt; quare raro fallunt, aerem scilicet ex aere, sicut medici aegrum ex aegro praeiudicantes; hoc est, ex propriis principiis, non ex principiis fictis, <note>Polyb. lib. 6.</note> remotisque. Sic prudentis hominis esse dicimus, ex praesenti temporum cognitione, et ex rerum antecedentium caussis, tam priuatim quam publice, conuersiones futuras coniicere et praeuidere. <note>AEschilus.</note> Id nimirum intellexit Prometheus apud AEschilum, dum ait:</p>
<pb id='s208' n='200'/>
<l>--- cuncta praenoui optime</l>
<l>Futura; nec futura calamitas mihi</l>
<l>Inopina quaequam est. ---</l>
<p>Has practicas omnium certissimas arbitror, quamuis et ipsae coniecturis tantum constent. Si religionis cultus contemnatur, et charitas frigere incipiat, Theologus Numinis diuini iram praeuidet: vt Politicus, qui iusticiae vincula infringi, Principisve tyrannidem videt, vicinorum Principum potentiam, caeterosque <note>Plut in Reg. apoph.</note> politicos gradus non seruari. Pyrrhus cum spe lapsus potiundae Siliciae inde solueret: <hi rend='italic'>Qualem,</hi> inquit, <hi rend='italic'>Romanis et Carthaginiensibus palaestram relinquimus!</hi> Augustus <note>Sueton.</note> Germanicum Drusi filium pro concione palam Reipub. caussâ sese adoptare iurauit, de eoque saepe illum Ennii versum pronunciauit:</p>
<l>Vnus homo nobis vigilando restituet rem.</l>
<p>Caeterum Tiberii insidiis sublato Germanico, Augustus iam animam agens, digrediente Tiberio, cum quo longum et arcanum sermonem habuerat, exclamauit: <note>Diog. Laerr. lib. 1.</note> <hi rend='italic'>Miserum populum Romanum, qui sub tam maxillis edet!</hi> Athenas a Solone accersitus Epimenides, cum Munichiam
<pb id='s209' n='201'/>
arcem diu contemplatus fuisset, dixisse fertur: <hi rend='italic'>Quam caeci sunt Athenienses in praeuidendis rebus futuris! si scirent, quanta hic locus mala olim daturus sit, dentibus profecto suis eum eroderent, et vnguibus demolirentur.</hi> Inter rationes autem politicas, quibus diuturnitas status praeuidetur, est, si raedices et fundamenta, de quibus capitibus prioribus tractatur, posuerit. Regnum Neapolitanum a Gallis partum, diu conseruari non poterat; tadices enim non egerat. Idem de Ducatu Mediolanensi dici potest. De Prophetiis non loquor hîc. Prophetia enim est visio diuina, rerum euentus immobili veritate denuncians, de qua non dubitandum. Deus olim per Prophetas, populum suum docebat, admonebat, obiurgabat, et futurae felicitatis vel calamitatis <note>Ioseph. lib. 9. cap. 12.</note> certiorem faciebat. Hac ratione videmus, prophetam Naum, Niniues excidium, per diluuium et incendium, post Ionam praedixisse. Sub rege Iudaeorum Nathane, idem Iudaeis quoque praedixit Vrias Semeiae F. Cariathiarimensis; vt et <note>Hierem. cap. 26.</note> Hieremias, aliique. Quarum prophetiarum plena sunt sacra Biblia. Ad extremum
<pb id='s210' n='202'/>
notandum est, omnes propemodum gentes, quae propter intolerandam vel superbiam, vel iniquitatem, vel luxum, praeter alias poenas quibus a Deo multatae fuerunt, hanc etiam accepisse, quod securi manserint, artesque liberales et militares abiecerint, et se deliciis corrumpi <note>Velleius.</note> et effoeminari permiserint. <hi rend='italic'>Ineluctabilis fatorum vis; cuius fortunam mutare constituit, consilia corrumpit.</hi></p>
<l><note>Seneca.</note> Iratus ad poenam Deus si quos trahit,</l>
<l>Auferre mentem talibus primum solet,</l>
<l>Caliginemque offundit, vt ruant suas</l>
<l>Furenter in clades, sibi quas noxiis</l>
<l>Accersierunt vltro consiliis malis.</l>
<p><note>3. Reg. c. 11.</note> Cum Salomon mentem a Domino auertisset, hanc ei sententiam Propheta denunciauit: <hi rend='italic'>Quia non custodisti pactum meum et praecepta mea, quae mandaui tibi, disrumpens scindam regnum tuum. et illud dabo seruo tuo.</hi> et alibi ad populum Samuel: <hi rend='italic'>Quod si perseuer aueritis in malitia, et vos, et Rex vester</hi> <note>Lib. 10. Epist.</note> <hi rend='italic'>pariter peribitis. Hoc muliarum tibi vrbium</hi> (inquit Seneca) <hi rend='italic'>ostendet euentus, quarum in ipso flore luxuriosa Imperia ceciderunt, et quicquid virtute erat partum, intemperantia corruit.</hi> Atque haec de Principatu acquirendo, conseruando, propagando, perdendoque dicta sint.</p>
<closer>FINIS.</closer>
</div2>
</div1>
<div1 id='CoPH.02' n='2' type='book'>
<pb id='s211'/>
<head>HIPPOLYTI <lb/>
A COLLIBVS <lb/>
CONSILIARIVS, <lb/>
<hi rend='italic'>AD</hi> <lb/>
PHILIPPVM LVDOVICVM, <lb/>
HANOVIAE COMITEM <lb/>
ILLVSTRISSIMVM. <lb/>
<hi rend='italic'>EDITIO SECVNDA;</hi> <lb/>
<hi rend='italic'>ab ipso auctore recognita et aucta.</hi> <lb/>
HANOVIAE <lb/>
Apud Guiliuelmum Antonium, <lb/>
ANNO CIC IC XCVIII.
</head>
<pb id='s212'/>
<gap desc='blank space' resp='sampling'/>
<pb id='s213' n='205'/>
<div2 id='CoPH.02.01' n='1' type='chapter'>
<head>PHILIPPO LVDOVICO HANOVIAE COMITI ILLVSTRISS.</head>
<p>MAGNVM <hi rend='italic'>sane Principibus viris onnus impositum: imperium moderari sapienter, iuris aequabilitatem colere, flagitiorum coercere licentiam excitare virtutis studia ordinem in omni officio conseruare, et rem denique publicam excellentibus meritis obstringere.</hi></p>
<l>Consulere patriae, parcere afflictis, ferâ</l>
<l>Caede abstinere, tempus atque irae dare,</l>
<l>Orbi quietem, seculo pacem suo.</l>
<p><hi rend='italic'>quôque maius imperium diffusiusque, eo maior cura. vt non immerito Diocletianus Imp.</hi> nihil difficilius <hi rend='italic'>dixerit,</hi> quam bene imperare. <hi rend='italic'>Nam si administrationem rerum suarum familiaribus totam permittant, omnia Regni praesidia dilabantur necesse est. si per se omnia curare velint inanem curam et sine vllo fructu pecipient, horamque nullam molestissimis negotiis metu et sollicitudine liberam</hi>
<pb id='s214' n='206'/>
<hi rend='italic'>habebunt. Magna seruitus, magna fortuna.</hi></p>
<l>--- metui cupiunt</l>
<l>Metuique timent. non nox illis</l>
<l>Alma recessus praebet tutos,</l>
<l>Non curarum somnus domitor</l>
<l>Pectora soluit.</l>
<p><hi rend='italic'>Prudenter Saturninus illis qui imperatoria eum purpura induebant;</hi> Nescitis amici, quid mali sit imperare. gladii et tela nostris ceruicibus impendent: imminent vndique hastae, vndique spicula: ipsi custodes timentur et formidantur. <hi rend='italic'>Verum mali huius remedium optimum, idque vnicum in legum maiestate est, sapientumque consilio, ex quorum sententia quid optimum factu sit statuant:</hi> nam summis, <hi rend='italic'>vt ille ait,</hi> Imperii moderatoribus, pia et decora suadentes, instrumenta sunt boni saeculi. <hi rend='italic'>At difficulter reperiuntur: et pauci qui reperiri possent Principum aulas vitant. sapiens enim ingenium suum et prudentiam non venditat, nec suas vmquam rationes eô confert, vt Principis alicuius gratiam acquirat, ad cuius nutum et arbitrium se totum componat. speciosam illam seruitutem fugit.</hi> Animus magnus, <hi rend='italic'>ait Q. Curtius,</hi> spernit sceptrum,
<pb id='s215' n='207'/>
quodalii per ignes ferrumque peterent. <hi rend='italic'>quin potius summas diuitias in aequitate animi, et in resecanda potissimum cupiditate constituit. semper cupere (aiunt) nihil aliud est, quam semper miserum esse. vera vita est odisse honores, qui sic expetuntur, vt parentur libertatis is iactura, pacis, otii.</hi> Salem Athenis lingere se malle, quam cum principibus opiparis vesci dapibus, <hi rend='italic'>quidam acerbe nimium respondit: sed facete Lacydes Cyrenaeus, qui a rege Attalo, amicitiam, societatemque in rebus agendis promittente, accer situs, venirerenuit: philosophos quippe vt picturas et imagines eminus videndos esse, non cominus. Intelligebant sapientes hi viri Principum familiares cariis non raro fortunae casibus expositos, neque felices eos existere omnes qui regia purpura, regioque auro rutilant. ex se autem satis didicerant in rebus humanis nil magis expetendum, quam quietae et procul a publicis muneribus tranquillae vitae constantiam.</hi></p>
<l>Felix, mediae quisquis turbae</l>
<l>Parte quietus, aura stringit</l>
<l>Littora tutâ, timidusque mari</l>
<l>Credere cymbam, remo terras</l>
<l>Propiorelegit.</l>
<pb id='s216' n='208'/>
<p><hi rend='italic'>Quapropter veri Principis industria in sapientibus omni studio in bonum publicum vindicandis retinendisque, merito semper ver sataest. Ad retinendos duo requiri video.</hi> quemadmodum <hi rend='italic'>(ait ille)</hi> fruges non tam ingenio soli, quam caeli beneficio, melioreque temperie laetius exuberant; ita et eximia ingenia, benignitate humanitateque Principum virorum excitantur et aluntur: - <hi rend='italic'>alterum igitur est, vt eorum opera, tum clementer et benigne, tum etiam iuste, hoc est, congruenter vtantur. Quemadmodum enim ministrorum partes sunt obsequium, assiduitas, taciturnitas, labor indefessus: sic magnatum contra officium est, consiliariorum. (quos boni principes partem sui corporis esse statuerunt) sedulitate non abuti, nihil vmquam in eos asperum aut contumeliosum dicere, nec acerbe officium exigere, sicque cogitare, se non seruis et mancipus, sed liber is hominibus imperitare, quorum opera si non gratuita et voluntaria, at certe libera vtuntur. Alterum est, ne laborum suorum praemio ac mercede fraudentur. quid quaeso aequius, quam vt quorum vita in nostris consumitur commodis, eos remuneremur? exemplo vel ab agris sumto, qui a quibus diligentius coluntur et laboriosius,</hi>
<pb id='s217' n='209'/>
<hi rend='italic'>iis vberiores fructus ferunt. Rerum istarum neglectum magna saepe principibus incommoda tulisse, praeter antiquas, historiae etiam recentiores clarissime docent. atque haec quidem Principem ipsum respiciunt.</hi></p>
<p><hi rend='italic'>Ceterum quaenam ipsius consiliarii partes sint, hoc sermone, qua potui diligentia succisiuis horis persequi conatus sum: an aliquid assecutus, boni lectoris iudicii facio. Id sane qualecumque est, in splendidissimo tuo potissimum nomine,</hi> Comes illustrissime, <hi rend='italic'>apparere volui, cuius in magna fortunae indulgentia, animi moder atio, morum facilitas, et regiae denique virtutis indoles, vt de formae dignitate nihil dicam, ita vndique enitent, vt de te ornando certasse videantur. atque ideo lubentius feci, quod opportune hoc ipso tempore, desponsatam tibi audiam Dei immortalis munere, Nympham principem, in qua, praeter illustrissimum genus, forma et venustas conspicitur, sed pudor magis, probitas, sanctitas, et castimores, quos domestica disciplina auxit, et probum ingenium confirmauit:</hi></p>
<p>Hoc, par non aliud conuênit pulchrius vmquam</p>
<p>Nobiliusve.</p>
<p><hi rend='italic'>Dum igitur alii per varia certatim tibigratulantium</hi>
<pb id='s218' n='210'/>
<hi rend='italic'>genera in carmina erumpent, ac tibi hymenaeum canentes, faces praeferent nuptiales: ego hoc qualicumque libello, quo vno iam possum, meam aduersum te obseruantiam testabor: ac tibi felix administrationis tuae auspicium, fortunatum in longum annorum spatium coniugium, longamque propaegationis seriem precabor,</hi></p>
<p>Vt senex videas gregem nepotum.</p>
<p><hi rend='italic'>Nec dubito, quin muneris huius (quod ductu auspicioque tuo prodit) tenuitatem, animi tui magnitudo et singularis humanitas subleuatura sit. Vale.</hi></p>
</div2>
<pb id='s219' n='211'/>
<div2 id='CoPH.02.02' n='2' type='poem'>
<head>AD NOB. ET CL. VIRVM HIPPOLYTVM A COLLIBVS, IVDICII CVRIAE ARCHIPALATINAE PRAESIDEM, MELOS PAVLI MELISSI FRANCI, COM. S. PALATII ET EQVIT. CIVIS ROMANI.</head>
<lg>
<l>EVENTVM facilem vix adipiscitur,</l>
<l>Quicquid consilio non geritur bono.</l>
<l>Iustae examine lancis</l>
<l>Res primum trutinanda erit,</l>
<l>Dem cum iudicioque et ratione mens</l>
<l>Prudens suscipiet grande negotium,</l>
<l>Atque indeside curâ</l>
<l>Effectum dabit illico.</l>
<l>Quod si priua domires temere abnuit</l>
<l>Inconsulta geri, ne vitiosior</l>
<l>Culpâ forte laboret;</l>
<l>Quanto sollicitam magis</l>
<l>In commune bonum sedulitas manum</l>
<l>Poscet? Veliuolas Oceanirates</l>
<pb id='s220' n='212'/>
<l>Pessum vadere cernas,</l>
<l>Nirectoris opem vagae</l>
<l>Constantem, trepido turbine, sentiant.</l>
<l>Sic rerum dominos exitio pari</l>
<l>Accersita ruina</l>
<l>Orco praecipitauerit,</l>
<l>Cautis ni fuerint consiliariis</l>
<l>Vsi. nae simili supplicio mihi</l>
<l>Tortos membra videri</l>
<l>Alo Ixioneae rotae,</l>
<l>Si quos destituit consilium duces.</l>
<l>Non quemvis procerum fecit idoneum</l>
<l>Terris rite regundis</l>
<l>Aut natura sagacior,</l>
<l>Aut fictrix animi celsior ars cati,</l>
<l>Aut mos adsiduis tritior vsibus.</l>
<l>Nam circumspice sodes,</l>
<l>Raris HIPPOLYTE ingenl</l>
<l>Donis prae reliquis aucte viris: quotum</l>
<l>Nobis quemque ducum nobilium dabis,</l>
<l>Cui cum lactis opimo</l>
<l>Materni sapientiae</l>
<l>Accrerit cumulus? Non pote viuier</l>
<l>Regi vlli, vacuo consiliantium;</l>
<l>Vt nec fulgere Phoebo</l>
<l>Experti radiis datur.</l>
<l>Felicem patriam, cui bonus obtigit</l>
<l>Princeps! eximia est dos ea Numinis.</l>
<l>Felicemque tetrarcham,</l>
<l>Cui sani bona pectoris!</l>
</lg>
<p>MYRTILLETI.</p>
<p>ANNO 1596.</p>
</div2>
<pb id='s221' n='213'/>
<div2 id='CoPH.02.03' n='3' type='chapter'>
<head>QVOD DEVS BENE VERTAT.</head>