-
Notifications
You must be signed in to change notification settings - Fork 4
/
Copy pathContzen_politicorum_4.xml
2769 lines (2745 loc) · 734 KB
/
Contzen_politicorum_4.xml
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439
440
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
564
565
566
567
568
569
570
571
572
573
574
575
576
577
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
605
606
607
608
609
610
611
612
613
614
615
616
617
618
619
620
621
622
623
624
625
626
627
628
629
630
631
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
644
645
646
647
648
649
650
651
652
653
654
655
656
657
658
659
660
661
662
663
664
665
666
667
668
669
670
671
672
673
674
675
676
677
678
679
680
681
682
683
684
685
686
687
688
689
690
691
692
693
694
695
696
697
698
699
700
701
702
703
704
705
706
707
708
709
710
711
712
713
714
715
716
717
718
719
720
721
722
723
724
725
726
727
728
729
730
731
732
733
734
735
736
737
738
739
740
741
742
743
744
745
746
747
748
749
750
751
752
753
754
755
756
757
758
759
760
761
762
763
764
765
766
767
768
769
770
771
772
773
774
775
776
777
778
779
780
781
782
783
784
785
786
787
788
789
790
791
792
793
794
795
796
797
798
799
800
801
802
803
804
805
806
807
808
809
810
811
812
813
814
815
816
817
818
819
820
821
822
823
824
825
826
827
828
829
830
831
832
833
834
835
836
837
838
839
840
841
842
843
844
845
846
847
848
849
850
851
852
853
854
855
856
857
858
859
860
861
862
863
864
865
866
867
868
869
870
871
872
873
874
875
876
877
878
879
880
881
882
883
884
885
886
887
888
889
890
891
892
893
894
895
896
897
898
899
900
901
902
903
904
905
906
907
908
909
910
911
912
913
914
915
916
917
918
919
920
921
922
923
924
925
926
927
928
929
930
931
932
933
934
935
936
937
938
939
940
941
942
943
944
945
946
947
948
949
950
951
952
953
954
955
956
957
958
959
960
961
962
963
964
965
966
967
968
969
970
971
972
973
974
975
976
977
978
979
980
981
982
983
984
985
986
987
988
989
990
991
992
993
994
995
996
997
998
999
1000
<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<!DOCTYPE TEI.2 SYSTEM "http://www.uni-mannheim.de/mateo/camenatools/DTD/teixlite.dtd"><TEI.2>
<teiHeader type="text">
<fileDesc TEIform="fileDesc">
<titleStmt TEIform="titleStmt">
<title TEIform="title">Politicorum Libri Decem: in quibus De Perfectae Reipubl. Forma, Virtutibus, Et Vitiis, Institutione civium, Legibus, Magistratu Ecclesiastico, civili, potentia Reipublicae; itemque Seditione et bello, ad usum vitamque communem accomodate tractatur. - Editio 2. auctior.</title>
<title type="sub" TEIform="title">Machine-readable text</title>
<author n="Contzen" TEIform="author">Contzen, Adam</author>
<editor role="editor" TEIform="editor">Contzen, Adam</editor>
</titleStmt>
<editionStmt TEIform="editionStmt">
<edition TEIform="edition">XML version, markup prototype, December 1999</edition>
<respStmt TEIform="respStmt">
<name TEIform="name">Ruediger Niehl</name>
<resp TEIform="resp">markup</resp>
</respStmt>
</editionStmt>
<publicationStmt TEIform="publicationStmt">
<publisher TEIform="publisher">Camena</publisher>
<address TEIform="address">
<addrLine TEIform="addrLine">
<anchor n="http://www.uni-mannheim.de/mateo/camenahist/contzen1" type="href" id="contzen1" TEIform="anchor"/>
</addrLine>
</address>
</publicationStmt>
<notesStmt TEIform="notesStmt">
<note type="href" place="unspecified" anchored="yes" TEIform="note">http://www.uni-mannheim.de/mateo/camenahist/</note>
<note type="pathname" place="unspecified" anchored="yes" TEIform="note">contzen1</note>
<note type="filename" place="unspecified" anchored="yes" TEIform="note">Contzen_politicorum.html</note>
<note type="titleimage" place="unspecified" anchored="yes" TEIform="note">as0001.html</note>
<note type="srcfile" place="unspecified" anchored="yes" TEIform="note">Contzen_politicorum.xml</note>
<note type="imgpath" place="unspecified" anchored="yes" TEIform="note">contzen1/jpg</note>
<note type="imgtype" place="unspecified" anchored="yes" TEIform="note">html</note>
</notesStmt>
<sourceDesc default="NO" TEIform="sourceDesc">
<bibl default="NO" TEIform="bibl">Köln: Johannes Kinckius, 1629.</bibl>
</sourceDesc>
</fileDesc>
<encodingDesc TEIform="encodingDesc">
<editorialDecl default="NO" TEIform="editorialDecl">
<p TEIform="p">Regeln fuer die Texterfassung 03/2001</p>
</editorialDecl>
<refsDecl doctype="TEI.2" TEIform="refsDecl">
<p TEIform="p">not necessary</p>
</refsDecl>
</encodingDesc>
<revisionDesc TEIform="revisionDesc">
<change TEIform="change">
<date TEIform="date">12 August 2006</date>
<respStmt TEIform="respStmt">
<name TEIform="name">Reinhard Gruhl</name>
<resp TEIform="resp">markup</resp>
</respStmt>
<item TEIform="item">typed text - structural tagging completed - no semantic tagging - spell-check only partially performed - orthographical standardization performed as follows:
u = u/v; j/i = i; ji = i; author... / autor... = auctor...; caeremon... / ceremon... = caerimon...; caeter... = ceter...; causs... = caus...; char... = car... [carus, caritas]; caen... = cen... [cena etc.]; circun... = circum...; clype... = clipe...; ...coec... = ...caec...; coecozel... = cacozel...; coel... = cael...; coen... = cen...; caep... = coep... [coepi]; coerul... = caerul...; coes... = caes...; concio... = contio...; conviti... = convici...; cotid... / quot(t)id... = cottid...; difficilim... = difficillim...; doemon... = daemon...; duntaxat = dumtaxat; effraen... = effren...; emtor... = emptor...; execr... = exsecr...; execut... = exsecut...; expu... = exspu...; exequ... = exsequ...; exist... = exsist... ; expect... = exspect...; exul... = exsul...; exta... = exsta...; extin... = exstin...; extirp... = exstirp...; extru... = exstru...; exult... = exsult...; exup... = exsup...; exuscit... = exsuscit...; facilim... = facillim...; faed... = foed...; ...faemin... / ...foemin... = ...femin...; faet... / foet... = fet... ; fecial... = fetial...; foece... = faece...; ...foecund... = ...fecund...; foen... = fen...; ...gleb... = ...glaeb...; hellebor... = ellebor...; Heduo... = Haeduo...; haer... = her... [heres, hered...]; hybern... = hibern...; hyem... = hiem...; imo = immo; inplic... = implic...; inclyt... = inclit...; inducia... = indutia...; inficia... = infitia...; intellig... = intelleg...; iustic... = iustit...; Lacedoemon... = Lacedaemon...; lac(h)rym... = lacrim...; leth... = let...; liter... = litter...; litt... = lit... [litus]; Mecoen... / Moecen... = Maecen...; mill... = mil... [milia]; mist... = mixt...; Moeoni... = Maeoni...; moer... = maer...; moest... = maest...; mulct... = mult... [multo etc.]; neglig... = negleg...; negoc... = negot...; ...nquam = ...mquam; ...nque = ...mque; nunquid = numquid; ...nunci... = nunti...; obedi... = oboedi...; obscaen... = obscen...; oci... = oti...; paena... = poena...; patrit... = patric...; paull... = paul...; p(o)ene = paene; phanatic... = fanatic...; ...praeli... = ...proel...; praet... / preci... = preti... [pretium]; quicquid = quidquid; quum = cum; quur = cur; relligio... = religio...; repul... = reppul...; Salust... = Sallust...; scoen... = scaen...; Schyt... = Scyth...; secul... = saecul...; septa = saepta; semistr... = semestr...; seta... = saeta...; simulachr... = simulacr...; so(l)lenn... = sollemn...; soler... = soller...; solicit... = sollicit...; spaci... = spati...; styl... = stil...; ...succ... = ...suc... [sucus]; sulphur... = sulpur...; sums... = sumps...; sumt... = sumpt...; Sylla... = Sulla...; ...sylv... = ...silv...; Symmist... = Symmyst...; tribunit... = tribunic...; veruntamen = verumtamen; VVandal... = Vandal...; Nota bene: caenosis; Outopia, Outopianus</item>
</change>
</revisionDesc>
</teiHeader>
<text><gap id="sampling"/><gap id="GE"/><gap id="GR"/><gap id="FR"/><gap id="HE"/><body><div1 type="book"><pb id="s0198" n="198"/>
<pb id="s0199" n="199" TEIform="pb"/>
<head>POLITICORUM LIBER QUARTUS. DE INSTITUTIONE IUVENTUTIS.</head>
<div2 id="CoPK.04.01" n="1" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT I. <hi rend="italic" TEIform="hi">Instituenda iuventutis summa necessitas.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. OPTABAT olim Crates altissimum civitatis locum conscendere, et summa animi, vocisque contentione exclamare: <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. Haec enim eius verba Plutarchus libro <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> fuisse refert. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quo ferimini <reg orig="ô" TEIform="reg">o</reg> mortales, qui ad possidendas opes magno studio incumbitis, filiorum vero, quibus illa relinquatis, exiguam curam geritis.</hi> Addere se vero profitetur Plutarchus: Eiuscemodi patres idem facere, quod illi, <hi rend="italic" TEIform="hi">quibus calceus curae est, pes neglectui.</hi> Nunc adeo frequenter hoc stultis parentibus inculcatur, ut ad salutaria monita, velut accolae Nili, ad Cataduparum sonitus obsurdescant: Tantum abest, ut verbis moveantur, ut ne damnis quidem sapiant. Neque operae pretium est contra fornacem, ut aiunt, hiare, et valido se errori opponere; Regumilla est cautela, et magistratuum: Hoc tantum malum, non nisi a summa potestate corrigi potest. Parentes disciplinam neglegunt, multi ne patiuntur quidem filios recte institui. Vitiis contra paedagogos, et magistros favent: multi etiam suo exemplo, nequitiae dociles corrumpunt.</p>
<p TEIform="p">Hinc grandia Rei publicae mala nascuntur, nam ex institutione iuventutis una salus. <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">Summa igitur complexus ego dico, et oracula potius fundere, quam hortari possim videri, nempe primum, medium, et postremum esse institutionem accuratam, doctrinamque legitimam.</hi> Natura enim caeca est, et nisi aliena velut manu ducatur, atque interdum trahatur, aberrat. Itaque gentium consensus omnium est, non posse Rem publicam esse salvam nisi primae aetatis recta, ac legitima institutione. Prudentia hac in parte excelluit inter Graecos, diu bonorum morum aemulatrix Lacedaemon; ex principibus enim <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> constituit, et crebro iuventutem ad examen vitae, virtutisque vocavit. Persae quoque antequam infausta felicitas, bonas leges obruisset, magna cura, ut recte iuventus, formaretur, effecerunt. Duodecim enim principes, pueris erudiendis perfecerunt. Xenoph. in Paedia. AEgyptii, et Chaldaei ab ipsis parentibus Philosophiam, et leges docebantur, ut testatur Diod. Siculus lib. 2. cap. 8. Hac enim in semente, messis futurae spes erat. Maior, et barbarae sere simplicitatis, Brachmanum Indorum sollicitudo, qui recens nato infanti, magistrum praeficiebant, ut refert Alexander ab Alexandro lib. 2. cap. 25. Et sane quanta sit huius rei necessitas, experientia cottidiana nos edocet. Quemadmodum enim equi indomiti, qui nec frenum pati, nec ferre sessorem didicit, nullus est usus; ita quoque cive non eget Res publica, qui legibus patriis parere non assuevit. Oraculum est Platonis lib. 6. de legibus: <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. <hi rend="italic" TEIform="hi">Homo rectam nactus institutionem, divinissimum, mansuetissimumque animal effici solet, si vero vel non sufficienter, vel non bene educetur, eorum quae terra progenuit, ferocissimum.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 2. Nisi igitur <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>, serpentes, et beluas in matris viscera grassaturas, res publica alere constituerit; curam illam ipsa in se suscipiat. Consilium est eius, quem callidissimus regum, filio magistrum dedit, Aristoteles l. 8. c. 1. politic. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quin legum scriptori igitur, in adolescentium disciplina maxime sit elaborandum, nemo in controversiam vocarit. Namque hoc in civitatibus neglectum, magna incommoda Rei publicae administrandae formis importat: accommodate enim ad unumquodque Rei publica administrandae genus, civitatem administrare oportet. Nam unusquisque Rei publicae administrandae formae propria indoles, atque, ut ita dicam, ingenium proprium, et Rei publicae administrandae formam tuetur, et ab initio constituit, verbi causa, indoles Democratiae conveniens, democratiam constituit, et conservat, oligarchiae conveniens, oligarchiam. Semper autem ut quaeque indoles est optima, ita optimam Rei publica administrandae formam parit. Praeterea in omnibus facultatibus, atque artibus quaedam oportet antedoceri, et quibusdam ante assuefieri ad cuiusque opera, muneraque obeunda. Quare perspicuum est etiam ad virtutis actiones expromendas, quibusdam studiis, et exercitationibus antecedentibus opus esse. Quoniam autem finis unus omni civitati propositus est, perspicuum est etiam unam, et eandem omnium necessario esse disciplinam, huiusque procurationem publicam esse oportere, non privatam: quemadmodum nunc sui cuique filii curae sunt, et privatim, et privatam disciplinam, quam cuique visum fuerit, docere, suis filiis tradenti, oportet autem rerum communium exercitationem quoque facere communem, simulque civem neminem existimare oportet, ipsum esse suum, sed omneis se esse civitatis: particula enim unusquisque civis civitatis est. At cuiusque particulae procuratio, totius procurationem intueri solet natura Atque etiam aliquis, Lacedaemonios in hoc laudarit: plurimum enim studii in pueros conferunt, idque communiter, et publice, leges igitur de disciplina, et institutione puerorum esse scribendas, atque hanc communem et publicam esse</hi>
<pb id="s0200" n="200" TEIform="pb"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">oportere perspicuum est.</hi> haec in privatis, at principum mala institutio magno constat populis.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Procurator rei familiaris constituitur, vineis cultor praeficitur, et iumenta sub custode sunt, filiorum aetas neglegitur. Moenibus, viis, pontibus, armamentariis sunt praepositi magistratus, mores iuventutis in relictis habentur. At parentum hoc munus est: Omnino parentum est, lex naturae, divina oracula, honestam filiorum educationem, parentibus iniungunt: Sed multi officio desunt, quidam non possunt, nonnulli etiam improbo exemplo, praeceptisque animos filiorum frangunt; penitusque corrumpunt. Cum enim omnis quidem aetas discat, sed praecipue tenera; quaeque illa recepit, diutissime retineat; hinc fit, ut parentum, vel exemplis, vel vitiis, ante tempus imbuantur. Gypsus recens fusa, facile eruditae manus ductum sequitur, et formam suscipit, cum qua tamen indurcscit. Egregie Aristoteles lib. 7. polit. cap. 7. <hi rend="italic" TEIform="hi">Fortasse enim Theodorus tragoedus, non male tale quiddam dicebat. Nullum enim umquam, ne contemptum quidem histrionem, passus est ante se in scenamprodire: quod existimaret spectatorum aures iis, quae prima audiunt, captas occupari, quod idem usu venit, et in hominum congressionibus, et in rerum tractationibus. Nam quaeprima nobis oblata sunt, ea omnia nobis sunt probatissima. Quare adolescentibus cum mala, ac vitiosa omnia ita debent esse incognita, quasi peregrina, tum ea maxime, in quibus inest vel turpitudo, vel ammi offensio.</hi></p>
<p TEIform="p">Ita plane est; magna est eorum auctoritas, quae prima discimus. Magna itaque prudentia Eteocles, Antipatro obsides adolescentulos petenti, negavit; adultos permisit. Causam dedit, quod teneri a parentibus, et bene instituta Re publica, avelli non oporteret, ne bona educatione inter externos carerent.</p>
<p TEIform="p">§. 4. Obiciuntur nobis a quibusdam Scytharum mores, quibus aiunt dedisse naturam, quod Graeci longa exercitatione, praeceptisque philosophiae consequi non potuerunt. Honestiores enim fuere mores barbarae gentis, quam cultissimarum in Graecia urbium. Ita Tro. lib. 2. Itaque et Quintilianum recte dixisse. <hi rend="italic" TEIform="hi">Ego mores nasciputo.</hi></p>
<p TEIform="p">Ego quidem naturam plurimum facere ad virtutem arbitror, indolemque aliis esse ad bonum propensiorem, quam aliis, sed studio, doctrina, exemplis firmanda est. Omnibus natura dedit sundamenta, semenque virtutis, <hi rend="italic" TEIform="hi">omnes ad omnia ista, nati sumus:</hi> cum irritator accessit, tunc illa animi bona, velut sopita excitantur. Impetus est a natura, sed eruditione, consuetudine, exercitatione perficiendus, et regendus est. Doceri virtutem posse negavit Plato, insitam enim esse <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>, <hi rend="italic" TEIform="hi">Sine mentis agitatione, divina sorte insitam esse.</hi> Id de initio recte dixeris; (nam de donis illis sanctorum, Platone somniavit quidem) sed tamen opus est excitatore. Seneca Ep. 95. <hi rend="italic" TEIform="hi">Non potest. enim quisquam, nisi ab initio formatus, et tota ratione compositus, omnes exsequi numeros, ut sciat quando oporteat, et in quantum, et cum quo, et quemadmodum. Quare non potest toto animo, ad honesta conari, ne si constanter quidem, aut libenter: sed respiciet, sed haesit abit.</hi></p>
<p TEIform="p">Cur igitur Scitharum mores sine philosophia, Graecorum moribus erant meliores? Duas praecipue causas esse, nos docet historia. Prima est, quod Scythae vino, cupediis, deliciis. magnorum vitiorum somentis, et irritamentis carerent, ideoque et necessitate, et ignorantia vitiorum, incorruptiores vivebant: Omnes vero ad militiam, ad venatum, ad labores, severae matris ad arbitrium, instituebantur. Altera causa erat in ipsa Graecia; nam exempla viventium philosophiae contraria, omnium sese oculis ingerebant. Immo iam philosophia, honestae causae praevaricatrix, vitiis non cesserat modo, sed consenserat. Erantque multi philosophi ceteris nequiores, ut ex Laertio, aliisque constat. <hi rend="italic" TEIform="hi">Antiqua sapientia nihil aliud, quam facienda, et vitanda, praecepit: et tunc longe meliores erant viri: postquam docti prodierunt, boni desunt.</hi> Senec. Epist. 95. Itaque minora remedia poterant obstare minoribus barbarorum malis. Graecorum philosophia, quae disputare magis, quam vivere docebat, a maximis captiva trahebatur.</p>
<p TEIform="p">Quanta autem vis sit institutionis, optime Plutarchus docet. <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quam vero compendiosa, valensque sit sedulitas, atque labor, si multas res consideres, cognosces. Namque aquae stillae saxa excavant, ferrumque, et aes, manuum contrectatione atteruntur levi. Porrorotae vehiculorum, molimine intortae, nullaratione dirigi rursus valent, baculi vero recurvi histrionum, haud quaquam queunt corrigi: sed quam acceperunt labore, contra naturam, formam, ea valentior evasit naturali, Quid nunc industria, haec sola vim demonstrant? non, immo infinita alia, solum bonum ferax est, sed squalet neglectum: atque quo est indole praestantiore, eo magis per inertiam destitutum cultura senescit. Sinquod horridius iusto est et asperius, cultum tamen confestim prastantes edit fructus, quae autem non redduntur tortuosae, et effeta arbores oblitteratae? Si vero tyrocinium nactae probum fuerint, felices evadunt, ac praesoecunda. Iam quod corporis robur non retunditur, marcescitque, oscitantia, luxu, et socordia? Quae contra mollis natura, exercitatis laboreque subactis non adolevit in summas vires? Ecqui recte domiti equi, non parentes exstiterunt sessoribus? Ecqui contra indomiti, qui manserunt non intractabiles et feroces evasere? Et qui stupeas cetera, cum bestias cernamus, vel immanissimas industria cicurari, ac mitescere plerasque? Recte etiam Thessalus rogatus; qui Thessalorum forent placidissimi: qui bello, inquit, defuncti sunt. Caterum quid attinet commemorare vulgaria? est enim multorum annorum assuetudo, et qui virtutes morales assuetudine inductas dixerit, is mihi haud videatur offendere. Ubi vero unum praeterea addidero exemplum, non ultra huic argumento immorabor. Legislator Lacedaemonierum, catulos duos eorundem parentum, Lycurgus sumpsit, quos non pari modo educavit; verum unum reddidis voracem et gulosum, sagacem alterum, et venatorem peritum, contione hinc advocata Lacedamoniorum. Momentum utique Lacedaemonii, infit, ad virtutis feturam haud est mediocre assuetudo, et doctrina, et institutio, disciplinaque vivendi, id ego nobis exemplo planum faciam. Mox productos catulos illos dimisit, statuens ex adverso catulis ollam, et leporem, ibi alter cursu leporem, ollam alter petiit. Cum autem quid eare significaret, aut quo spectans, catulos, ostendisset coniectare nondum valerent Lacedaemonii, Parentum hi sunt, inquit, eorundem ambo, sed quia in disciplinam dati sunt diversam, hic edax, alter evasit venator.</hi></p>
<p TEIform="p">Ad Rei publicae salutem, et eversionem haec pertinere Aristoteles lib, 5. polit. cap. 9. demonstrat. <hi rend="italic" TEIform="hi">Omnium autem eorum, quae dicta sunt, ad rerum pub. diuturnitatem, et stabilitatem maximum est (quod nunc omnes neglegunt) puerorum educationem, atque institutionem, ad reip, administranda formam, esse accommodatam: legum enim vel utilissimarum,</hi>
<pb id="s0201" n="201" TEIform="pb"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">et ab omnibus in republ. viventibus comprobatarum, nullus est usus, nisi cives erunt eis assuefacti, atque ad eas eruditi in republ. administranda, si quidemleges sint populares, populariter: sin autem oligarchia convenientes, oligarchia convenienter. Nam si in uno incontinentia, etiam in civitate est. Non est autem hoc eruditum esse, ad rei publica administranda formam, ea facere, quibus laet antur pauci imperium obtinentes: aut ii, quibus democratia cordi est, sed hoc, ea didicisse, et agere posse, quibus poterunt illi oligarchiam obtinere, hi in democratia vivere. Nunc autem in oligarchiis quidem, eorum qui rei publica prasunt, liberi, deliciis, et luxuria diffluunt: egentium vero filii, exercitati, et laboribus assuefacti sunt. Itaque eo magis, et volunt res novas moliri, et possunt. In democratiis vero iis, quae exquisite, et accurate populi potentiam retinent, contrarium: atque quod rei publ. conducit, institutum est. Huius rei causa est, quod male definiunt libertatem. Duo enim sunt, quibus democratia videtur esse definita. Unum, ut rei pub. potestas, penes maiorem populi partem sit: alterum, libertas. Nam quod iustum est, id videtur esse aequum, seu aequale: aquum, ut quidquid multitudini visumpsit, id ratum sit: liberum autem, et aequum est, quidquid velis facere. Itaque vivit unusquisque, in talibus democratiis ut vult, et quo libido trahit, ut ait Euripides: at hoc malum, et vitiosum est. Non enim oportet existimare servitutem esse, vivere ad rei pub. administranda formam accommodate, sed salutem.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 5. Praecipua igitur cura, optimatum filiis adhibenda, est somma principum. In horum institutione, publico pessimo peccatur, quae culpa populorum excidiis luitur. Agri sunt principum filii, exquibus multitudini, victus prebetur. Eoque maior cura necessaria est, quo difficilius invenitur, tam forti animo vir, qui futurum principem offendere audeat. Plerique gratiosi apud principem esse malunt, quam facere principem bonum. Quorum ratio tam ab officio recedit, quam modicorum, qui indulgendo, ne displiceant, occidunt aegrotum. Pauci sunt parentes, qui filios nolint esse viros bonos, plerique etiam postulant, utse meliores sint. Sed inventi tamen sunt, qui improbos mallent. Heliogabalus filium sibi similem optabat, et Alexandrum Caesarem, in suos mores corrumpere, summo imperio conatus est, ita rem narrat Herodianus in Elagab. <hi rend="italic" TEIform="hi">Postea igitur quam Alexander Caesar est appellatus, volebat eunstatim Antoninus suis illis institutis imbuere, ut scilicet choros agitans, saltansque, et sacerdotii particeps, vestitu eodem, atque artibus uteretur: quem tamen mater Mammaa, ab omni illa foeditate vindicabat, summissis clam doct oribus omnium disciplinarum, modestiamque edocens, ac palaestra, virilibusque gymnasiis insuefaciens, Graecisque eum pariter, et Latinis litteris instituens. Quibus rebus magnopere Antoninus indignabatur, iamque adoptionis, imperiique participati paenitebat. Quapropter omnes illius doctores aula exegit, quosdam illustriores partim morte, partim exilio affecit, ridiculas allegans causa, quod filium ipsius corumperent, neque agitare eum choros, atque ebacchari sinerent, sed ad modestiam componerent, et virilia officia edocerent.</hi></p>
<p TEIform="p">Vix esse ullos arbitror, qui ista doceri suos velint. Multi tamen permittunt. Infantiam deliciis solvunt, turpia dicta puerorum, quorum illi sensum nondum habent, arrisu probant, indubii omnium malorum, quae sacturi sunt auctores futuri. Peccare docent, qui sinunt, qui assuesaciunt. Gravissime id Quintilianus, in suis Romanis exagitat, et censet: de orator. <hi rend="italic" TEIform="hi">Iam primum (inquit) cuique filius ex casta parente natus, non in Cella empta nutricis, sed gremio, ac sinu matris educabatur, cuius pracipue laus er at, tueri domum, inservire liberis. Eligebatur autem aliqua natu maior propinqua, cuius probatis, spectatisque moribus omnis cuiuspiam familiae soboles committeretur, coram qua neque duerefas erat, quod turpe dictu, neque facere, quod inhonestum factu videretur. Ac non studia modo, curasque, sed remissiones etiam, lususque puerorum, sanctitate quadam, ac verecundia temperabant. Sic Corneliam Gracchorum, sic Aureliam Caesris, sic Attiam, Augusti matrem prafuisse educationibus, ac produ xisse principes liberos accepimus. Quae disciplina, et severitas eopertinebar, ut sincera, et integra, et nullis pravitatibus detorta uniuscuiusque natura, toto statim pectore arriperet artes honestas, et sive ad rem militarem, sive ad iuris scientiam, sive ad eloquentiae studium inclinasset, id solum ageret, et universum hauriret. At nunc natus infans, delegatur Graeculae alicur ancillae, cui adiungitur unus, aut alter, ex omnibus servis, plerumque vilissimus, nec cuiquam serio ministerio accommodatus. Horumfabulis, et erroribus, teneri statim, et rudes animi imbuuntur. Nec quisquam in tota domo pensi habet, quid coram infante aut dicat, aut faciat, quando ipsi parentes nec probitatt, neque modestiae parvulos assuefaciant, nec lascinia, et libertati; per quae paulatim impudentia irrepit, et sui alienique conteniptus. Iam veropropria, et peculiaria huius urbis vitia, paene in utero matris concipi mihi videntur.</hi></p>
<p TEIform="p">Eadem nunc etiam maiore probro peccant magnam partem, apud multos enim est honoratior agazo, quam paedagogus.</p>
<p TEIform="p">Nemo se Christianorum excuiset, <hi rend="italic" TEIform="hi">Facientis culpam obtinet, qui quod potest corrigere, neglegit emendare.</hi></p>
<p TEIform="p">Educationis prima laus in ignoratione vitiorum. Tac. in Germ. Iustin. I. 2. deinde cognitione virtutum, denique exercitio cottidiano. Apud Spartiatas educatores dabat magistrarus.</p>
<p TEIform="p">Cyrus optime educatus filios noxas habuit, ut quos mulieribus educandos permisit. Nihil interest, improbae mulieres principum liberos educent, an adulatores, qui cerimoniarum inania eas edoceant, religione, prudentiaque neglectis. Histriones illinon patres patriae efficient.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.04.02" n="2" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT II. <hi rend="italic" TEIform="hi">Praecepta institutioni iuventutis necessaria, omnibus data.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. I. MULTA mihi patribus, matribusque dicerda, pro filiis, contra inutilem, et Rei publicae noxium amorem: Sed vereor, ut capiant, ideo causam ad magistratus referam, eius enim muneris est advigilare, nesceleratus Rei publicae civis educetur. Si enim ebriosus, decoctor, adulter, turbulentus, rapax, calumniator evadat, idem proditor erit patriae, si poterit. Quaedam vero generatim propono, non quasi ignota, sed quae in mores induci cupio: Sunt enim iam dudum neglecta.</p>
<p TEIform="p">§. 2. Primum praeceptum necessarium et difficile est: Ut patris et matris, fratrumque, et agnatorum vita, sit difciplina novi Quiritis. Vere discet, quod in patre viderit. Hoc primum putat licere, quod patrem facientem intuetur. <hi rend="italic" TEIform="hi">Gratum est; quod patriae civem, populoque dedisti, si facis ut patriae sit idoneus.</hi> Non facies, si exemplo tuo monstras vitia sequi. Magna vis exempli est adomnes,
<pb id="s0202" n="202" TEIform="pb"/>
tota est in docendis teneris: iudicare non possunt; quae vident, ea sequuntur. Pullos venatum aquila educit, servare seram a maiore, minor canis addiscit, iuvenculus iugo colla subicit, ante comitatus bovem. Ita filius dignitatem esse putat, non laborem, quo patrem videt occupatum. <hi rend="italic" TEIform="hi">O te beatum adolescentem, qui eum potissimum imitandum habes, cui natur ate simillimum esse voluit.</hi> Plin. lib. 8. Ep. 13. Magna felicitas filii, non dives, aut potens, sed bonus pater. Interdum ex Davide Absolon, ex Ezechia Manasses, ex Iosia Ioahas, et e contrario ex bonis mali nascuntur, et sunt Heroum filii, noxae. Sed ut facile est, a paterna virtute degenerare posteros: ita probos evadere eos, qui paternorum flagitiorum rudimenta habuerunt, est rarissimum: Illosque tales metito Dei filios vocaveris. Quia virtute naturam superarunt.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Secundum eodem pertinet. Ut familiam honestam, piam, pudicam habeat parens. Grande, et late patens malum improba familia; quod sanctissimis imposuit, regiasque domos evertit. Miraris in sanctissimi regis, et prophetae aula, Ammonem incestum, Absolonem caede fratrisoblitum, parentis iugulum petere. Desiste mirari, Ioab duorum principum intersector, rerum potiebatur. Achitophelis consilium erat, quasi consilium Dei: Ille qui filium in parentis torum, et sanguinem accendit. Tam obest filii moribus sceleratus servulus, quam malus pater. Nam coram qualicumque patre verecundiam peccati, reverentia facit, et natura. Improbi Pseudoli, Sosiaeque dum filios familias nobilitant flagitiis, suo commodo student. Theodosio nihil in votis altius sedit, quam ut Arcadio, et Honorio filiis, bonos ministros, moriturus assignaret. Pestilentiosum, leprosum, epilepticum samulum averfaris, domum enim funestaret, atque infamaret, et contagia in contubernales divideret: Improbos ministros pateris, vel amici commendatione, vel obsequio delinitus, qui foeda lue filios inficient. Et quod miserrimum est, illos tibi inimicos efficient.</p>
<p TEIform="p">§. 4. Persarum institutum imitare, ut filios a familiae, a sori conspectu, etiam a tuo, et matris, si tibi in turba agendum est, removeas. Fortiter hic obdura, vince affectus tuos; sapientia virilis animi, teneritudinem amoris vincat. Persarum filii, seorsum a familia agebant, Romani pueritiam domi custoditam, iuventutem in bello agebanr. Adolescentuli statim castrensibus stipendiis imbuebantur, <hi rend="italic" TEIform="hi">ut imperare parendo, duces agere, dum sequuntur, assuescerent.</hi> Plin. l. 8. Ep. 14. Causam reddit. Tac. ann. 2. <hi rend="italic" TEIform="hi">Iuvenes urbani luxu diffluentes, melius in castris habeutur.</hi> Persae, filios ante quadriennium in conspectum non admittebant. Galli non nisi adultos. Verum eo mittat, ubi in virtute proficiat. Ne absentes in seductores impingant, ubique enim corruptelae sunt.</p>
<p TEIform="p">§. 5. In ablegando tamen modum servet. Ne procul peregrinatum, aut longo tempore iumores ableget, sed vicinis tradat doctoribus, ut de filii profectu cognoscere queat; ne corruptum peregrinae gentis moribus, oblitum paterni idio matis, contemptorem legum, ac consuetudinum suae gentis, illum recipiat. Tenera namque aetas, omnia illa combibit; sed mala celerius. Indulgentius peregre educatur, cum procul, et diu abest, nisi summa cura adhibeatur, ac talis plane, qualem pater prudens adhiberet. Deinde puerorum peregrinatio inutilis est, neque enim situm oppidorum, commoda fluminum, opportuna portuum, multo minus mores, instituta, legesque gentium notare possunt. Itaque prudentiae non servit, ingenio, et studiis obest illa aberratio, ex qua plerique peregrina vitia retulerunt, patriam virtutem obliti.</p>
<p TEIform="p">§. 6. Lacones imitetur parens: Ut severa sit, laboribus, et adversis mixta educatio. Habeat parvulus quem revereatur, habeat, quo negato doleat. Cogatur et quandoque cedere. Nisi enim multis frenis coerceatur, cum prudentia careat, maximis, ac variis desideriis agitetur necesse est; ut si hebenas permiseris, petulantissimus, et obstinatissimusevadat. Immo naturam induet, quam nulla postea disciplina excutiet. Tollantur igitur deliciae, vereatur ac timeat. Tyrannus est, pater, filio indulgens. Tyrannorum saevitiae pars fuit, eorum, quos perditos volebant, liberos luxu corrumpere. Dionysius Siciliae Tyrannus, cum Dioni nocere alio modonon posset, uxorem eius nubere alteri iussit, filium ita educari, ut ante annos pubertatis, vino, epulis, scortis obrueretur; adeo ut nullo tempore sobrius esse sineretur. Rediit domum parens pulso tyranno, sed cum appositis custodibus ad srugem reducere filium conaretur, magno suo dolore intellexit, quantam vim primae educationis rudimenta haberent. Filius enim indignatus, assuetas voluptates subtrahi, ex summa se aedium parte praecipitavit, vitamque cum deliciis abrupit. Omnes itaque vias prudens pater occupabit, totaque in id Res publica incumbet, ne ad vitia aditus sit; nam postquam venena sua iam in vitalia effuderint, aut sera est medicina, aut periculosa adhibenda, quia magnis malis, Ienia remedia cedunt. Hinc abdicationes, carceres, custodiae, et occultae interdum neces. Quorum malorum causa, saepe est ex educationis indulgentia. Verissimum est, quod Aristoteles Eth. 1. pronuntiavit. <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. <hi rend="italic" TEIform="hi">Non parvi refert hoc vel illo modo ateneris consuescere, sed plurimi omnino; immo vero totum ex eo pendet.</hi> Itaque erga filium, quem praecipue diligis, austerior, et tristior appare.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Tu modo quos in spem statues submittere gentis,</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Praecipuum iam inde a teneris impende laborem.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">§. 7. Disciplina suavitate condiatur: Constanti, et aequabili gravitati, severitati, imperio, sit adiuncta lenitas, quae labores, exercitationesque velut honorisicas, et gratas efficiant: Nolo sic patrem esse severum, ut solo metu vel studiorum, vel aliarum functionum labores, filius obeat; Nam asperitas imperantis, resalioqui gratas, et ingenio adolescentum consentaneas, reddit odiosas. Severitas igitur in eo versetur, ut a vitiis, ignavia, sumptuque retrahatur, lenitas, ut ad honesta civilitter, suaviterque traducatur. Benefactorum praemia semper speret, veniam, et impunitatem delictorum, difficillimam esse experiatur.</p>
<p TEIform="p">§. 8. Ut indolum cuiusque educator agnoscat. Tanta est ingeniorum diversorum varietas, ut cum ad particularia ventum est, diversis, et contrariis paene utendum sit artibus. Minis alii ad officium ducuntur, alii indignati, quae affecta habebant, abiciunt; alii attoniti fugam capessunt. Laude bona indoles assurgit, levia ingenia turgescunt, superba fiunt contumacia. Multis nocuit,
<pb id="s0203" n="203" TEIform="pb"/>
laudatos esse. Verum in hac ingeniorum varietate, multi, multis imponunt. Itaque haec generalia omnino sunt, quae dixi. Nulla indoles adeo bene nata, adeo proba est, quam exempla parentium, et familiae non corrumpant, nulla quae severitate non sit constringenda, lenitate non fovenda, quia omnes, virtutum seminaria animis insita acceperunt, quae ut in fruges excrescant, non modo opportuno sole, et imbre, sed ventis etiam, frigoreque, ut firmentur, agantque radices, indigent. Alia de sobrietate, de magistris eligendis, peculiari indigent institutione, nunc generatim haec monuisse sufficiat.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.04.03" n="3" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT III. <hi rend="italic" TEIform="hi">Curam infantium quoque convenire Rei publicae.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. SUMMA cura, fotuque homines indigent, quia tenerrima animalia sunt, summa coercitione, quia impetuosa, ac levia: Ab ipso ortu igitur, ac primordiis educationem illorum tradamus.</p>
<p TEIform="p">Primo quidem eorum, qui nascuntur, interest, ut sit parentum in matrimonio ineundo prudentia. Epilepticos, leprosos, carcinomate, aliove morbo laborantes, ne diram hereditatem, in posteros contagione transfundant, nuptiis abstinere consultum est. Posset enim talibus samiliis civitas repleri. Nam si eorum morborum ille horror est, et periculum, ut etiam, quamvis matrimoniinexus indissolubilis omnino maneat, cohabitatio tamen, et usus coniugiitollatur, cui dubium esse possit, imprudenter eas nuptias celebrari, quarum divortium propter contagionis periculum prudenter instituitur? Privata damna illa sunt, sed in Rem publicam redundant. Cessare vero obligationem, quae in cohabitatione, et usu coniugii consistit, fi horrido, et contagioso malo comugum alter laboret, docet doctissimus, et diligentissimus noster Thomas Sanchez lib. 9. de matr. disp. 24. num. 15. 16. 17. 18. <hi rend="italic" TEIform="hi">Tertia sententia, cui omnino adhaereo, docet minime teneri, ubi iudicio medicorum not abilis infectionis periculum immineret sano, ex debiti redditione. Nec obviat text. cap. 2. de coniugibus lepros. intellegitur enim, ubi ea redditio, non cedit in reddent is notabile damnum. Atque ita intelleguntur D. Thom. et reliqui Doctores citati numero 15. pro prima sententia, ut constat exratione, qua eam probant: nempe, quia ex tam brevi coniunctione, non imminet insectionis periculum. Quare manifeste sentiunt eo imminenti, cessare reddendi obligationem. Nec obest etiam ratio secundae sententiae, allat a numero praecedenti. Quia nullus se obligat per matrimonium contractum ad reddendum, nisi salva individui incolumitate: ut numero 2. probavimus. Atque rationes ibi adducta aperte probant banc sententiam. Illamque tuentur ex Theologis Durandus 4. d. 32. q. I. num. 8. ubi Maioris q. 1. argumento I. contra 3. Concl. Palud. qu. 1. a. 2. num. 7. Almain qu. unica. Soti. qu. unic. art. 1. ad 2. Ouandus q. unic. post 2. propositionem. Celaia q. 1. argumento 2. Palacios disp. 1. sol. 704. D. Ant. 3 p. tit. 1 ca. 20. §. 10 ad finem, in 4. casu Caietan. summa, verb. matrimonium. cap ultimo de peccatis in usu matrimoniivers. Primus est. Victoria summ. de matrimonio. num. 275. Medina cap. de restitutione q. 19. §. ultimo. Petrus de Soto lect. 16. de matrimomo. §. Sunt etiam praeter haec. I. edesma 2 p. 4. q. 66. art. 1. fol. 524. col. 3. Angles floribus 1. p. de matrimonio q. 6. de obligatione solvendi debitum. art. l. dissic. 1. Pedraza summa, praecepto 6. §. 18. Enriquez. lib. 11. de matrim. c. 15. nu. 7. Manuel. 1. to. summae, 2. editione, c. 243. num. 2. Bartholomaeus a Ledesma dubio 71. de matrimonio, conclus. 1. Petrus de Ledesma, de matrimon. quaest. 64. a. 1. dub. 2. concl. 1. Ludovicus Lopez... p. instruct. cap. 83 §. Sed an viro leproso: et 2. part. de matrimon. c. 56. statim in principio. Graffis. 1. par. decision. lib. 2. cap. 83. num. 6. Cannedo summ. sacramentorum, de matrimon. cap. 8. nu. 72. Emmanuel. Sa. summa, verb. debitum coniug. vers. excusat a reddendo. Vega. 1. tom. summ. c. 78. casu 3. et ex Iurisperitis Rosella verb. leprosus, num. 2. ubi Ang. nu 2. Sylu. verb. debitum. q. 1. vers. secunda est, et verb. lepra. qu. 3. Tabien. verb. matrimonium. 3. q. 6. §. 7. sin. Armilla verb. debitum, nu. 3 et verb. lepra. nu. 3. et verbo matrim nu. 69. Turrecrem. cap. sciatis. 33. q. 4. art. 1. nu. 2. casu 3. Navar. summa, c. 16. Hispane nu. 24. latine num. 25. Gregor. Lopez. l. 7. verb. suadendo, tit. 2. p. 4. Gaet. repet. in c. ad limina 30. quast. 1. §. 4. num. 175. Observandum tamenest, si ex frequenti coitu timeatur infectio, non autem ex uno, vel altero, teneri coniugem semel, vel iterum reddere, non autem frequenter. Quia tota ratio cessationis praecepti reddendi, est timor infectionis, ac proinde in tantum cessabit, in quantum fuerit talis timor. Ita Palacios 4. dist. 32. disputat. 1. sol 705.</hi></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Idemprorsus est dicendum, si alter coniux morbo gallico laboret, non enim tenetur coniux sanus, cum periculo not abilis infectionis ei debitum solvere. Quia eadem est ratio, ac de lepra. Ita Victoria de matrim. nu. 275. Sot. 4. d. 32. q. unic. ar. 1. ad 2. vers. immo vero. ubi Celaia qu. 1. argument. 2. Palacios disp. 1. fol. 705. versic. Sed adhuc torquet. Enriquez. lib. 11. de matrim. cap. 35. nu. 7. Petrus de Ledesma de matrimon. quaest. 64. ar. 1. dub. 2. Immo idem de quocumque morbo contagioso dicendum est, ob eandem rationem. Medina. C. de restit. quaest. 19. §. ultim. Ledesma. 2. part. 4. quaest. 66. art. I. fol. 524. column. 3. Bartholomaeus a Ledesma, dub. 72. de matrim. concl. 1. Armilla, verb. debitum, nu. 3. et verb. matrim. nu. 96.</hi></p>
<p TEIform="p">Cum vero apud Hebraeos, Persas, aliasque Res publicas leprosi separentur a civitate, non est conveniens novam ipsos Rem publicam constituere, posteritatem tam miserabilem educere, quae etiam partem sinceram sit tractura.</p>
<p TEIform="p">Nec minus alia vitanda sunt: Ut scilicet cum febris alterutrum coniugum infestat, consensu secubent, proles enim morbida, et <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> nascetur, etiam stolida, si aestuosior sit febris. Deinde ciborum abundantia, cruditasque, praesertim vero cbrietas gignetium in natis variorum morborum causa est, attonitos reddit, et disciplinarum minime idoneos. Multo vero magis praefervidae libidinis intemperantia. Reddit enim illa corpus <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>, ita enim docet ceteris confentientibus Paulus AEgineta lib. 1. Raritas, frigus, siccitas, infirmitas, senecta praecox, mors immatura inde sequitur. Civis inde enatus corpore invalidus, mente tardus evadit; et quod puero dcbili, stupidoque maximum malum est, parentem impubes effert, tutorum vel neglegentiae captivus, vel praeda rapacitati. Atque haec de suscipienda sobole sufficiant, de educanda agamus.</p>
<p TEIform="p">§. 2. Cum igitur in lucem homo natus fuerit, res sacra, et divina, imago sui creatoris, non mater modo soluta partus doloribus, sed tota familia, toto animo gratias Deo referant. Coniugii enim pignora, dolorum proemia, sunt filii, sed nova cura educantibus. Offerant infantem
<pb id="s0204" n="204" TEIform="pb"/>
Deo, ut sormatum in utero, resormetin lavacro. Et quod praecipuum est, ipsa mater, nutrix sit, et gerula, in eius sinu nutriatur infans, ex cuius visceribus effusus est. Nullum alimentum est genito salubrius, lacte materno. <hi rend="italic" TEIform="hi">Naturae opus est, alimentum genito praebere,</hi> Aristoteles lib. 1. politic. c. 10. Varro easdem, nutrices, et matres esse voluit. Miratur, atque indignatur quicumque prudens, tam subito evanescere matris amorem: Tanto labore gestatum utero, tanto dolore luci illatum, quomodo tam cito obliviscitur? <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">Nec ovis, nec lupus soetum suum deserit, homo vero deserit.</hi> Arrian. 1. Epist. 23. Graviter quidem Deum offendunt, quae fontem lactis, filiis debitum, exsiccant, natura enim non vult intercipi sua munera, et quae iam ante Deus praeparavit, ad humani generis conservationem, non vult per delicias corrumpi. Naturam enim ignavia, et <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> demutant: idque agunt ut alimenta proli subtrahant, etiam per dolores, positis in dorso concurbitulis, quae forte, ne quidem pro lactis augmento tentande forent. Nascuntur hinc uberum <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>, seu <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> lactis, dum per spongiosa mammarum, in coagula, et grumos, negatum soboli alimentum spissatur. Mentoque matrem supplicio torquet: aut dum magna affluentia <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>, seu sinus uberum lac distendit, in varios morbos incidunt.</p>
<p TEIform="p">Omnium itaque animalium, illa est erga fetum affectio, leones, et tigres pacata feritate filiis suis blandiuntur, et mammas praebent. Naturae vox est, fetum alendum, pro eo pugnandum. Omnium beluarum feritatem, cum prolem nutriunt, prolis amor exasperat. Nulla vulnera, nullos ictus, pro partu suo reformidant:</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/></l>
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Tantum amorem recentis partuspectori Deus instillavit.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Dulcia pignora, proprio spiritu cariora sunt. Potens enim natura, firmo vinculo parentes, et natos tenet; Sed stolidae matres magnam eius partem, nutriculis demandant: efficiuntque, ut filii adultinutrices, aeque ac parentes ament, interdum propensius, memores, a matre teneram aetatem suam contemptam esse, a nutricibus matrum vicariis susceptam. Alexandri magni sane insignis fuit in nutricem amor, et veneratio, et nescio an maior, quam in matrem Olympiadem, Curt. lib. 8. Iust. lib. 12.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Hinc et alia poena, divina ultione, delicatis feminis imponitur, ut cum filios parvulos, velut alienos, suaeque curae indignos, alienae fidei crediderint, eos cum valentiores evaserint: immorigeros, obloquutoresque sentiant. Non potest illa uberibus ostensis ingratitudinem exprobrare, quae filium illis dignata non est. Quid superest ergo aliud, quam ut exspectet, ut ab eo deseratur in senecta, quem vagientem domo, aut sane sinu eiecit? Non inveniet in robusto pietatis, et amoris constantiam, cuius ipsa clementa in cunis oblitteravit, et abolevit.</p>
<p TEIform="p">§. 4. Multis etiam modis filio obest, qui cum in utero materno, de sanguine matris vixerit, nullum habet suae naturae, ac constitutioni alimentum accommodatius, quam lac eiusdem matris, est enim lac sanguis dealbatus. Tantae porro teneritudini prolis victus, et aeris mutatio periculosa est. Lactis enim alieni suctus, nec sanitati, nec incremento conducit. Simili unumquodque alitur, contrario oblaeditur, mutatione deicitur.</p>
<p TEIform="p">§. 5. Neque minus moribus nocent, quam vitae prolis. Quid enim si nutricem nacta sis ebriosam, iracundam, libidinosam? combibet in ipso lacte venena, maleficae feminae tener alumnus. Audietque:</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Non tibi diva parens generis nec Dardanus auctor,</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Perfide, sed duris genuit te cautibus horrens</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Caucasus, Hircanaeque admorunt ubera tigres.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Et: <hi rend="italic" TEIform="hi">Natus es e scopulis, nutritus lacte ferino.</hi> Qui enim persuadere tibi potes, meliorem fore filio adscititiam matrem, cum tu duasilli novercas dederis? te enim deserendo, novercam, et illam advocando fecisti. Quam vero illam? Si vetula est: Contra vetustissimum medicinae praeceptum peccasti. Medici enim lac, sanguinis spumam esse volunt, quo nomine, monet Varro, <hi rend="italic" TEIform="hi">nutricem oportere esse adolescentem, nam anibus, ut sanguis deterior, sic lac.</hi> Quid igitur filio saniosum humorem, de frigido sanguine VIX spissatum, pro vera alimonia porriges? Si iuvenculam dederis, vide ne mores, et familiam corrumpat. Immo ne ipsa concubitu non abstineat, si enim impraegnata fuerit, lentum venenum alumno propinabit. <hi rend="italic" TEIform="hi">Concipere nutrices exitiosum,</hi> ait Plin. lib. 28. cap. 9. Et Gal. de tuenda sanitate. Nihil est infanti lactenti adhuc nocentius, quam nutricem in utero concipere. Quod enim optimum est, et vitalissimum hoc in fetum absumitur, sanguis minor, et impurior remanet, lac aut nullum, aut exiguum est, ut monet Aristotel. de gen. anim. l. 4. c. 8. Verum ut nihil eorum quae crebro fiunt, factum esse concedamus, est tamen amor matris naturalis, nutriculae mercenarius: ideoque alia mercede, alio ducuntur. Cum enim semel lucro se animus dederit, ibi fas putat, ubi maxima merces. Neque est quod nutricem amaturam arbitreris alienum, cum tu mater non diligas tuum.</p>
<p TEIform="p">§. 6. Quid tandem, si loqui posset infans, diceret, si mox ab utero se videret relegari? et sine culpa sua exsulare, nisiculpa fuit nasci? Tacet strepitu, clamat affectu, tener est, miserabilis est, quia rogare non potest, amandus est, quia nondum intellegit calamitatem suam. Diceret sane, si intellegeret: mundum <reg orig="ô" TEIform="reg">o</reg> mater, et cimelia, et armillas multiplici clave asservas, catellum, et simiam forte sinu foves, arcae tuae nulli permittis arbitrium, totam diem ornatus disponitur; me partem tui, qui vitam meam a tuisvisceribus accepi, qui vix a te divulsus sum, alienae committis sidei, et forte perfidiae. Et quamquam sperare potes leni obsequio me educandum, certe scis non materna manu tractandum. Olim si te anum imbecillam, et opis egentem, vel domo, vel affectu excluderem, dignus certe essem, cui tellus ima dehisceret. Si hoc permitterem, ut alius benigniore, quam ego in te animo esse videretur, filiumne me agnosceres? Cui curam mei delegas, quam me iubes diligere, ut alteram matrem?</p>
<p TEIform="p">§. 7. Non faciet ista mater, quamvis matrona dives, et illustris. Semper lacte natiluo, non emptitio filium sustentabit. Semper enimlac, ac spiritus maternus, longe magis ingenii, atque incrementa corporis auget. Colum. lib. 7. cap. 12. Non esca modo, sed et spiritus, magno enim affectu, mater ubera filio praebet, ideoque lactis
<pb id="s0205" n="205" TEIform="pb"/>
spiritosi, et calentis, salutarem copiam cum spirituumvita quadam insundit. Amantis enim matris alimenta, omnia vividiora sunt, et natis non modo corporum vigorem, sed ingenii quoque similitudinem adferunt.</p>
<p TEIform="p">§. 8. Denique quod periculum tandem, illo perversissimo feminarum fastidio, propriique sanguinis contemptu adeatur, latere neminem potest. Quam facile enim fuerit, nutriculam ingentis mercedis pretio corrumpi, ut nobili partui rusticanum supponat? et clarissimis familiis serviles sordes inserat? Ita sane Artabano Ma cedoni contigit, cuius filium infida nutrix permutavit, et deinde adulto, iam vero et supposititio filio, sceleratius furtum evulgavit, quam fecit: Magna enim clade regni uterque concurrerunt, atque una die occubuerunt. Nec in parvis modo cauta custodia est adhibenda, sed multo maior adultis, cum aetate enim, et robore filiorum crescunt boni parentis, numquam nimis magnae sollicitudines. Nutricum est magna apud alumnos auctoritas, et saepe maior, quam matrum, nec defuerunt qui plus illas, quam matres amarunt. Certe multi matribus nefarias manus attulerunt, nutricibus pauci. Hinc multi principum liberi, ab illis in fraudem inducti sunt, et nulla regiarum feminarum, nisi conscia nutrice rapta est. Causa matres sunt, quae alteram quasi matrem illis adiungunt, quae matris habet auctoritatem, matris furata amorem, servile tamen, et pretio venale ingenium. Multis olim nutricum nequitiae legibus coercitae sunt, inter eas severa est illa Constantini, anno 320. lata. <hi rend="italic" TEIform="hi">Et quoniam parentum saepe custodiae, nutricum fabulis, et pravis persuasionibus deluduntur: his primum quarum detestabile ministerium fuisse arguimus, redemptique discur sus poena immineat. Ut eis meatus oris, et faucium, qui nefaria hortamenta protulerint, liquentis plumbi ingestione claudatur.</hi> Veterum igiturpraecepta sequantur, et proprio lacte filios alant, ut ingenuam indolem, promoveat maternus affectus: Si enim ut Iustinus libr. 43. refert, Hogis Curetum rex eximiae pernicitatis fuit, quia cervam nutricem expositus habuit, quantum in ceteris vim esse dicemus? Catonianae igitur uxoris potius sedulitatem imitentur, quae non modo filium ex se genitum ipsa nutrivit, sed ancillularum quoque infantes interdum uberibus suis admovit, qua re parentes in praesens, et in futurum vernulas suos filio conciliavit.</p>
<p TEIform="p">Quid igitur hac in re principi statuendum? Dicam uno verbo. <hi rend="italic" TEIform="hi">Legem ferendam esse publicam: Ut mater filios, quos genuit, suo lacte enutriat: neque ullam vel opes, vel nobilitas excipiat. Quod si causa morbi, non possit, ea de re auditis medicis, magistratus, et maritus statuat. Quae secus faxit, ignominia notator.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 9. Merito sane, nisi enim inter parentes, ac liberos sit fortis amor, non poterit esse inter alienos, ideoque nec in Re publica concordia. Multi parentum, vicariam pro filiis mortem optaverunt, nonnulli subierunt, plures illis superesse noluerunt. Israel inconsolabiliter Iossphum luget: David non nisi periculo motus, signa maeroris dimittit, maerorem altius figit, ac condit. Et ne pietatis tantum, sed naturae, et humanitatis amorem illum intellegamus. AEgeus Atheniensium rex, cum ex aspectu velorum lugubrium, Thesea occisum suspicaretur, in pelagus se praecipitem dedit. Similis error, matrem Ulyssis exstinxit, Iocasta cum Eteocles, et Polynices mutuo vulnere cecidissent, brevi secuta est. Mopsus Cretensis audito ad Sagunthum filios perisse, lapsus e turri, sese volens, prudens elisit. Orodes rex Parthorum, morte Pacori filii, tantum dolorem animo coepit, ut quod olim eadem de causa, contigerat Hecubae, in rabiem verteretur. Gordianum quoque imperatorem, maeror occisi filiiobruit, et exstinxit. Octavius Balbus cum sui causa filium occidi putaret, sese proscribentium carnificibus obtulit. Eodem amore inter Q. Ciceronem, et eius filium certatum est: Nullis tormentis filius adduci potuit, ut parentem proderet: Pater e latebris se in conspectum dedit, ut lanienae filium eximeret. Idem erat amor eorum, de quibus Livius ait: <hi rend="italic" TEIform="hi">Multos bello punico secundo ad Thrasymenum, et Cannas falso creditos periisse, eratque nonnullorum vita iam temere deplorata, cum repente matribus oblati, tantam latitiae molem illarum animis affudere, ut velut subita ruina oppressae, inter oscnla, et amplexus exspirarint.</hi> Tantum cum sit amoris naturalis inter parentes et natos vinculum, non debet eius a primo statim ortu, per matrum delicias, nexus aut solvi, aut laxari.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.04.04" n="4" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT IV. <hi rend="italic" TEIform="hi">Infantes institutione quoque indigere, et quae illa sit.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. QUEMADMODUM uxorem ducere liberum est, ita prolem in lucem editam educare, instituere necessarium, atque omnino ne ope, auxilioque destituatur, curandum est.</p>
<p TEIform="p">Iniuriam itaque naturae faciunt, quia legem immanem, et <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> in Rem publicam inducunt, qualis erat illa Romuli: <hi rend="italic" TEIform="hi">Monstrosos partus sine fraude necanto.</hi> Crudelis etiam patria potestas, quae ius vitae et necis in filios usurpabat; quia multos inconsulta patrum iracundia, plures calumniae domesticae perdiderunt. Dura fuit abdicatio, qua filius esse negabatur, sed tamen iure, et legibus constituta fuit. Gravissima tamen parentum est crudelitas, qui inscios suae conditionis, nihilque meritos, vellocis desertis, vel illis exponunt, unde accipi et educari possint. The banorum ea de re iusta erat, et humanitatis plena lex; quae capitis supplicium decernebat, <hi rend="italic" TEIform="hi">si quis infantem in solitudine exposuisset,</hi> neque enim tantum homicidium, sed etiam caedes innocentis erat. AElian. libr. 2. Var. hist. Quod si alerenatum non posset, ad magistratum cum fasciis deferebat, a quo parvo pretio in servitutem vendebatur. Optima, ac misericordissima lex est Christianorum, qui quidem exponentibus poenam infligunt. nam et patria potestate eos eximunt; et aliis poenis parentes afficiunt, levioribus, quam pro merito; quia nascentium incolumitati consulunt; ne necare atque abscondere, quam exponere malint. Valentiniani, Valentis, Gratiani Caesarum edictum est. <hi rend="italic" TEIform="hi">Unusquisque sobolem suam nutriat: quod si exponend am eam putaverit, animadversioni, quae constituta est, subiacebit.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 2. Quae igitur filio, aut filiae, cura est adhibenda primo quinquennio sive lustro?</p>
<p TEIform="p">Cum illa aetate mens infirma sit, nec instrui possit, solius corpusculi curahabebitur, ita tamen,
<pb id="s0206" n="206" TEIform="pb"/>
ut illa serventur, quae sensuum tum exteriorum, tum interiorum integritati, et vivacitati conducunt. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quid enim horteris,</hi> inquit. D. Hieronumus Ep. 17. <hi rend="italic" TEIform="hi">ad continentiam, quae placentas desider at? quae in sinu matris garrula voce balbutit? cui dulciora sunt mella, quam verba? Audiat profunda Apostoli, quae anilibus magis fabulis delectatur? Prophetarum aenigmata sentiat, quam tristior gerulae vultus exagit at? Euangelii intelleg at maie statem, ad cuius fulgura omnis mortalium sensus hebetatur? ut parenti subiciatur, horter, quae manu tenera ridentem verber at matrem!</hi></p>
<p TEIform="p">Sunt tamen quae patri, quae matri circa tam parvulos praecipiam. Ad bonam educationem opus est apparatu.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Primum est, ut ante quinquennium ea agantur, quae sint rudimenta futurae spei. Plato in trivium nutrices, puerosque convenire iussit, tum ut liberiore aura fruerentur, tum ut nutricum mores in publico notari possent.</p>
<p TEIform="p">Deinde, etiam hac in aetatula, diligens, curiosus, fastidiosus sit delectus gerularum, ancillarum, servulorum, qui filiolum custodiunt, curantque. Ut sint honestis moribus; nam eorum quos primum intuentur mores referunt. Curandum ne anilibus fabulis pravas, absurdasque opiniones illis ingerant,</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Puerorum infantia primo</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Errorem cum lacte bibit.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">sed de his supra monui.</p>
<p TEIform="p">§. 4. Loquendi etiam fundamenta ponent, qui cum tenero alumno agunt, nec balbutiem eius, per blanditias et iocos imitabuntur. Quia perverse loqui addiscunt. Plurimum autem operae, in sermone formando collocabit prudens pater.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Quid voveat dulci nutricula maius alumno,</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Quam sapere, et fari ut possit, quae sentiat?</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Cum vero voces, vocumque articulatio, et sibili, accentusque a consuetudine pendeant, seligendi sunt qui clara, dulci, genuina pronuntiatione utantur, ita futurum est, ut a quibus signa rerum percipit parvulus, etiam eniendatae pronuntiationis morem hauriat. Gracchieloquentiam, in sinu matris didicere. Nos quoque gentium consuetudo id admonet; quis enim externae nationis ita linguam sonat, ut non patriam simul spiret? Dorum erat etiam cum Attice loquerentur, <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>, lato enim ore verba ducebant. Et nos quoque latine loquentes, per gentes ex sono vocis distinguere possumus. Unde vero est, ut numquam pronuntiandi modum dediscant, quem primis annis hauserunt? Quia quod primum discimus, arctissime animo, et quasi altera natura adhaeret. Cur tribus Ephraim, gentile vitium retinuit, ut dicere non possent Schibboleth, sed leniore sono Sibboleth? A matre, vel nutricula, ancillulaque aliqua, quae vel ipsius Ephraim, vel filiorum eius infantiam informavit. Quemadmodum igitur cura adhibetur, ne tenera crura, aut brachiola distorte crescant, ita quoque lingua formanda est, non imperiis, quorum necdum aetas illa capax est, sed articulata, puraque enuntiatione; recte enim loqui discet, si prave neminem pronuntiantem audiat.</p>
<p TEIform="p">§. 5. Discere etiam nonnulla, tam tenera aetas, simagistrum habeat idoneum, poterit; sed ludeodo discet, non laborando. Non est haec cura puerilis, quamvis in puero. Certe vir magni ingepii, ac sanctitatis Hieronymus, nec ab officio, nec aetate sua abhorrere existimavit, inter sublimia studia sacrarum litterarum, puerilem aetatem docere. Illa lingua, quam audiit antiqua, miratur praesens Ecclesia, quam ut acuti telum fulminis haereses exhorruerunt, paratus virginis tenellae verba formare. Epist. septima, ita loquitur: <hi rend="italic" TEIform="hi">Ipse, si Paulam miseris, et magistrum me, et nutricium spondeo. Gestabo humeris, balbutientia senex verba formabo, multo gloriosior mundi Philosopho, qui non regem Macedonum, Babylonio periturum veneno, sed ancillam et sponsam CHRISTI erudiam, regnis caelestibus offerendam.</hi></p>
<p TEIform="p">Quapropter Societatem nostram inique nonnulli carpunt: dum idcirco minus religiose, eam Deo servire credunt, quod ad pueriles Scholas sese demittit, mallent eam in sola Theologia occupari. Quos contra cum opus fuerit disputabo. Nunc unum eos considerare pervelim, plerosque hominum, antequam studiis illis idonei reddantur, plurima, accuratissimaque egere disciplina.</p>
<p TEIform="p">Nec tacuit vir prudentissime humilis, quid, discendum censeret. Epist. 12. <hi rend="italic" TEIform="hi">Itaque Pacatula nostra hoc Epistolium post lectura suscipiat, interim modo litterarum element a cognoscat; iungat Sullabas, discat nomina, verba consociet: atque ut vocetinnula ista meditetur, prosonantur ei crustula, mulsa, praemia, et quidquid gustu suave est, quod vernat in floribus, quod rutilat in gemmis, quod blanditur in pupis, acceptura festinet: interim et tenero tentet pollice fila ducere, rumpat sapes stamina, ut aliquando non rumpat: post laborem lusibus gestiat: de matris pendeat collo; rapiat oscula propinquorum: psalmos mercede decantet: amet, quod cogitur discere, ut non opus sit, sed delectatio, non necessitas, sed voluntas.</hi></p>
<p TEIform="p">Pluribus eadem paene, sed quae sapientiam veterem habeant; Epistol. sept. <hi rend="italic" TEIform="hi">Sic erudienda est anima quae futura est templum Dei, nihil aliud discat audire, nihil loqui, nisi quod ad timorem Dei pertinet. Turpia verba non intellegas: cantica mundi ignoret, adhuc tenera lingua psalmis dulcibus imbuatur. Procul sit aetas lasciva puerorum: Ipsaepuellae, et pedissequae a sacularibus consortiis arceantur; ne quod male didicerint, peius doceant. Fiant ei litterae, vel buxeae, vel eburneae, et suis nominibus appellentur, ludat in eis, ut et lusus ipse eruditiosit, et non solum ordinem teneat litterarum, ut memoria nominum in canticum transeat, sed et ipse inter se crebro ordo turbetur, et mediis ultima, primis media misceantur; ut eas non sonotantum, sed et visu noverit. Cum vero coeperit, trementi manu stilum in cera ducere, vel alterius superposita manu tenere, regantur articuli, vel in tabula sculpantur elementa; ut per eosdem sulcos inclusa marginibus trahantur vestigia ut foras non queant evagari. Sullabas iungant ad praemium, et quibus illa aetas deliniri potest, munusculis invitetur. Habeat in discendo socias, quibus invideat, quarum laudibus mordeatur. Non obiurganda est, si tardior sit, sed laudibus excitandum est ingenium, ut et vicisse gaudcat, et victa doleat. Cavendum in primis ne oderit studia, ne amaritudo eorum percepta in infantia ultra rudes annos transeat. Ipsa nomina per quae consuescit paulatim verba contexere, non sint fortuita, sed certa et coacervata de industria, Prophet arum videlicet, et Apostolorum, et omnis ab Adam Patriarcharum series, de Matthaeo, Lucaque descendat, ut dum aliud agit, futurae memoriae praeparetur.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 6. Praesideathis exercitationibus filiorum paterfamilias, etiam rex, et princeps, multoque gloriosiorem functionem arbitretur, quam
<pb id="s0207" n="207" TEIform="pb"/>
fuetit olim agonothetarum in Graecorum spectaculis, vel Romanorum, Illic morum excidia, et mortes, hic virtutum initiamenta peraguntur.</p>
<p TEIform="p">§. 7. Finiam ubi nonnulla de corporis cura, praecepta dedero. Instrumentis regere ea consueverunt, ne distorqueantur, ita Aristoteles lib. 7. cap. 17. Polit.</p>
<p TEIform="p">Monet et aliud, quod nullo modo in usu est, revocari tamen posset. <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. <hi rend="italic" TEIform="hi">Conducet statim a puero eos ad frigora assuefacere.</hi> Hoc enim et ad sanitatem, et ad bellicas res utilissimum est, itaque barbari hoc faciunt, et sane fieri potest, ob calorem nativum facile pueri frigus pati possunt. Celtae natos ad flumina durabant; Idem Gothis suis Olaus magnus tribuit. Thraces quoque ad frigoris tolerantiam suos erudierunt: Sidon. carm. 2.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Excipit hic natos glacies, et matris ab alluo</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Artus infantum molles nix civica dur at.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Britanni veteres, ut Caesar habet lib. 5. de bello Gallico, inter pericula celerrime se inpaludes abdebant, <hi rend="italic" TEIform="hi">frigoris tolerantissimi.</hi></p>
<p TEIform="p">Monet et hoc prudenter, Illis annis nec labori, nec disciplinae admovendos, ne incrementum impediant. Lusu id consecuturos constat, sed ipsae ludicrae exercitationes futurorum negotiorum debent esse quaedam imitationes. Neque vero lacrimas, et complorationes inhibere convenit: exercitii enim loco sunt, venas, arteriasque dilatant, et roborant, et ut docet Aristotele, siuvant incrementum: sunt enim <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>, <hi rend="italic" TEIform="hi">exercttia corporibus.</hi> Neque alia causa est, cur in primulis annis, rusticorum proles forticula sit, divitum imbecillior, quam quod exercitio naturali haec destituatur, illa abunde fruatur, negotiofis matribus ad alia versis, ploratumque et eiulatum neglegentibus.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.04.05" n="5" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT V. <hi rend="italic" TEIform="hi">Institutio puerorum iam adultiorum, et quibus in rebus illa versetur, et de moribus.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. Aquinquennio ad septennium earum artium, quas amplexaturi sunt, Aristoteles vult eos esse spectatores. Quod sic accipies, ut tamen tenerioris aetatis exercitia retineant, et cura aliqua afficiantur, erga illa quae seria sunt. Quae vero discenda sunt, partim ad animum pertinent, partim ad externas res. Ad animum pertinet studium virtutum, artiumque liberalium, ad externa, omnium artium, quas <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> appellant, exercitationes. Harum omnium munia Rei publicae necessaria sunt, atque de hisce agendum mihi hoc loco est.</p>
<p TEIform="p">§. 2. Quod ad pietatis, virtutumque studia attinet, de eo multis libro secundo, et primo actum est, est enim hoc maximum, et proprium hominis bonum: Virtuti omnes artes, quamvis contemptae serviunt, omnesque tam honorata servitute ingenuae, et liberales efficiuntur. Ea enim vis virtutis est, ut servitutem faciat regnum, postquam Deo servire, regnare est. Intuere PAULUM Apostolum, vas electum, regum, et orbis doctorem, a tertio caelo descendentem, et de pellibus tabernacula consuentem, ut sine sumptu ponat Euangelium, ut alimenta ministrent manus istae, nae Ecclesias gravaret, ne daret occasionem maledicis, quasi non populorum salutem, sed opus suas quaereret.</p>
<p TEIform="p">Sed de pietate, et virtute ante dictum est; hoc praecipue curae habeat res publica, ut cultus Dei vigeat; olim id difficile fuit, cum auratum fulgeret capitolium, et ex omni templo, oracula daemones funderent. Nuncinundans ad Ecclesias populus, et in pietatem effusae urbes, omnibus pietatem suadent, et quodam modo extorquent. Pudeat principem, in medio Christiani orbis, aut exiguam, aut nullam ducere rationem pietatis, cum per Indias tropaea crucis erecta legit, barbarae gentes, humanae carnis visceratores, posita feritate martyria patiuntur, et caelo inseruntur, veniunt ab oriente Cambaiani, Iaponii, Chinenses, a meridie AEthiopes, ab occidente Brasilii, Mexicani, Floridiani, et sedent cum Christo in regno Dei, filii autem regni, quorum avita est possessio religionis, eiciunturin tenebras exteriores. Matthaei 8.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Causa tanti mali est, tenerae aetatis, neglecta institutio. Arbores teneras, et prima frondium germina, pruina adurit, facile adolescentia corrumpitur, si doctrina sacra non erigitur. A teneris sanctissimam fidem, moresque doceatur infans. Oret ad mensam patris tenellus infans, et trimula virguncula laboriosa verba symboli balbutiat, filiorum semisonantibus verbis, iungatur integer parentum affectus. Tabulis illis puris, nulla immunditie sordidatis, de spirituali lavacro candentibus, inscribantur dulcia divinitatis eloquia.</p>
<p TEIform="p">Agnoscant patrem suum in caelis, discant vitam hanc mortalem esse, viam in caelestem, intellegant se regni aeterni candidatos. Horreant magis vitia, quam spectra, et daemonas, nec ignorent, se cottidie de vita dimicare. Exponit ista idem quem citavi Hieronymus Ep. 7. Discat statim, <hi rend="italic" TEIform="hi">quam habeat et alter am aviam, quam amitam; cui Imperatori, cui exercitui tiruncula nutriatur, illas desideret, ad illas tibi minitetur abcessum. Ipse habitus, et vestitus doceat eam: cui promissa sit. Cave ne aures eius perfores: ne cerussa et purpurisso consecrata Christo ora depingas: nec collum auro, et margaritis premas: nec caput gemmis oneres: nec capillum irrufes, et ei aliquid de gehennae ignibus auspiceris, habeat alias margaritas, quibuspostea venditis, emptura est pretiosissimum margaritum. Praetexta nobilissima quondam femina, iubente viro Hymettio, qui patruus Eustoc hii Virginis fuit, habitum eius cultumque mutavit; et neglectum crinem mundano more texuit sibi, vincere cupiens et virginis propositum, et matris desiderium: et ecce tibi eadem nocte, cernit in somnis venisse ad se angelum, terribili voce minitantem poenas, et haec verba fi angentem. Tune ausa es viri imperium praeferre Chrisio? tu caput virginis Dei, tuis sacrilegis attrectare manibus? quaeiam nunc arescent; ut sentias excruciata quid feceris; et finito mense quinto, ad inferna duceris, sin autem perseveraveris in scelere, et marito simul orbaberis et filiis: Omnia per ordinem expleta sunt, et seram miserae paenitentiam velox signavit interitus. Sic ulciscitur Christus violatores templi, sic gemmas, et pretios a ornamenta defendit.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 4. Omnia saeda imaginum, et verborum absint. Absit, et quisquis nocere potest. Atheniensium paedagogiorum lex erat, <hi rend="italic" TEIform="hi">Doctores Scholam ne aperiant, priusquam sol effulserit: neque illam claudant, antequam occidat: hisque qui puerilem atatem superaverint: dum pueri in ludo sunt, ne liceat ingredi nisi praeceptoris, aut eius fratris filius,</hi>
<pb id="s0208" n="208" TEIform="pb"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">filiaeve eius vir sit. Quod si quis praeter illam prohibitionem ingressus fuerit; morte puniatur. Gymnasiarcha quoque ex his quemquam qui maiores natu sunt, aliquo pacto pueris commixtum in sedendo, ne permittant: quod si admiserint, et a Gymnasio non reppulerint:. de ingennuorum corruptela Gymnasiarcha reus esto.</hi></p>
<p TEIform="p">Et Iuvenalis recte quidem consulit alienae castitati, sed tamen etiam libros eius eadem lege ab honesto limine abesse oportuit. Satyr. 14.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Nil dictu foedum, visuque haec limina tangat.</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Intra quae puer est: procul hinc, procul inde puella,</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Lenonum, et cant us pernoctantis parasiti.</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Maxima debetur puero reverentia:</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Quod parentibus scribit Hieronymus, id quia plurimis parentibus cordi non est, scribo Rei publicae. Ep. 7. <hi rend="italic" TEIform="hi">Heli sacerdos, offendit Deum, ob vitia liberorum. Episcopus fieri non potest, qui filies habuerit luxuriosos, non subditos. At e contrario de muliere scribitur, quod salva fiet per filiorum generationem, si permanserit in fide, et caritate, et sanctisicatione, cum pudicitia. Si perfecta aetas, et sui iuris, imputatur parentibus: quanto magis lact ans, et fragilis, quae iuxta sententiam Domini, ignorat dextram, et sinistram, id est, boni, et mali differentiam? si sollicita provides, ne filia per cutiatur a vipera: cur non cadem cur a provideas, ne feriatur a malleo univer sae terrae? ne bibat de aureo calice Babylonis? ne egrediatur cum Dina, et velit videre filias regionis alienae? ne ludat pedibus, netrahat punicas? Venena non dantur nisi melle circumlita: et vitia non decipiunt, nisi sub specie, umbraque virtutum. Et quo modo, inquies, peccatapatrum filiis non redduntur, nec filiorum parentibus, sed anima, quaepeccaverit, ipsa morietur? hoc de his dicitur qui possunt sapere, de quib. in Euangelio scriptum est: Aetatem habet, loquatur pro se, qui autem parvulus est, et sapit ut parvulus, donec ad annos sapientiae veniat, et Pythagorae littera Y. eum perduc at ad bivium; tam bona eius, quam mala parentibus imputantur.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 5. Non lubet recedere, ab optimo doctore pietatis: ille Ep. 2. <hi rend="italic" TEIform="hi">Sexus famineus suo iungatur sexui: nesciat, immo timeat cum pueris ludere. Nullum impudicum verbum noverit: et si forte, in tumultu familiae discurrentis, aliquid audiat, non intellegat. Matris nutum pro verbis, ac monitis, et pro imperio habeat. Amet ut parentem, subiciatur ut dominae, timeat ut magistram. Cum autem virgunculam rudem, et edentulam septimus aetatis annus exceperit, et caperit erubescere, scire quid taceat, dubitare quid dicat; discat memoriter psalterium, et usque ad annos pubertatis libros Salomonis; Euangelia, Apostolos, et Prophetas sui cordis thesaurum faciat: nec liberius procedat ad publicum, nec semper Ecclesiarum quaerat celebritatem: in cubiculo suo totas delicias habeat: numquam innenculos, numquam cincinnatos vide at: vocis dulcedines, per aurem, animam vulnerantes, puellarumque lascivia repellantur: quae quanto licentius adeunt, tanto difficilius evitantur, et quod didicerunt, secreto docent, inclusamque Danaen vulgi sermonibus, violant.</hi></p>
<p TEIform="p">Mira est ingenii humani perversitas, non semper obedit monenti, quorundam asperitas contra blanditias, rationes, minas ex aequo contumax est. Factum Alexandri, ebrietatem Achillis, nulla cura instructorum, et magistrorum, corrigere potuit; Neronem frustra erudivit Seneca; nam calumniose accusatum, innocentia eius offensus, mori coegit Heliogabalus, omnium magistrorum curas, improbitate clusit. Quantum egit David, ne Absolon improbus evaderet? Quot optimi parentes, filiis contumacibus utuntur? Fateor ita esse, et vitiosam, efferamque naturam magno labore coerceri, et cum in suam potestatem, ingeniumque immigravit, ferociorem fieri; sed non tamen idcirco bonae, et mediocri indoli institutio subtrahenda est. Immo nec pessimae, et depravatissimae. Dum enim spiritus est, spes est frugis melioris. Et si non tota, pars tamen impietatis evitatur.</p>
<p TEIform="p">§. 6. Quid igitur remedii est, duris, maleficis, contumacibus ingeniis? Crudam <reg orig="adhibuêre" TEIform="reg">adhibuere</reg> medicinam Indorum Brachmanes; nam post duos menses inspectum saetum, si indoles improbaretur, vel in silvas exponebant, vel coram occidebant. Lacedaemoniorum quoque eadem feritas in exponendis fuit, ad voraginem enim Taygeti amandabant. Barbarum plane, et crudele, immo stolidum, non enim ex parvulorum propensionibus, futurae vitae ratio colligi potest, affectionum indagatrix est physiognomia; sed non nisi peritissimorum iudicio instituenda, quorum tamen illa sit summae pars prudentiae, ut ne ex illis vestigiis et naturae ductibus, de voluntate iudicium ferant. Naturales hominum appetitiones, quae ad vitia detorquent animos, in aliis sunt vehementes, in aliis leniores, in omnibus aliquae. Institutio tamen, consuetudoque facit, ut gravibus affectionibus, tentationibusque obsistatur, studium, pudor, et ante omnia divina gratia, naturam corruptam emendat.</p>
<p TEIform="p">Et sane multi institutione, non ad civiles, et tolerabiles modo, sed insignesetiam, sanctosque mores inducuntur. Pericles, familiaritate Clazomenii, profecit. Alcibiades Socratis institutione, ingentia vitia, ne plus patriae obesset, etsi non deposuit, paulum tamen inhibuit. Philostratus una Polemonis oratione, ad frugem adductus est. Quanta vitia erant, cum Euangelium inferrent Apostoli? lege Rom. 1. 28. <hi rend="italic" TEIform="hi">Et sicut non probaverunt Deum habere in notitia: tradidit illos Deus in reprobum sensum: ut faciant ea quae non conveniunt: repletos omni iniquitate, malitia, fornicatione, avaritia, nequitia, plenos invidia, homicidio, contentione, dolo, malignitate, susurrones, detractores, Deo odibiles, contumeliosos, superbos, elatos, inventores malorum, parentibus non oboedientes, insipientes, incompositos, sine affectione, absque foedere, sine misericordia.</hi></p>
<p TEIform="p">Et 1. Cor. 6. q. <hi rend="italic" TEIform="hi">An nescitis quia iniqui regnum Dei non possidebunt? nolite errare: Neque fornicarii, neque idolis servientes, neque adulteri, neque molles, neque masculorum concubitores, neque fures, neque avari, neque ebriosi, neque maledici, neque rapaces regnum Dei possidebunt. Et haec quidem fuistis: sed abluti estis, sed sanctificati estis, sed iustificati est is in nomine Domini nostri Iesu Christi, et in Spiritu Dei nostri.</hi></p>
<p TEIform="p">Instet igitur Res publica, nec despeset operis successum, cui Deus vel maxime savet. Et sapienter a Fab. 1. cap. 16. dictum est: <hi rend="italic" TEIform="hi">Turpiter desperatur, quidquid fienpotest.</hi> Non audio illas voces; Irritus est labor, obluctante natura. Tam mira, difficiliaque artium comprehendit, et peragit mens humana, tot linguas addiscit, scientia universum orbem perambulat. Quomodo igitur bonos mores addiscere non posset, ad quos naturae habet inclinationem? Virtus proprium mentis nostrae bonum est, et sui boni natura capax est.</p>
<p TEIform="p">Summa igitur opus vi: princeps, mores puerorum
<pb id="s0209" n="209" TEIform="pb"/>
erorum formandos curet, facile bona discunt, difficillime mala dediscunt. Difficile est tamen, fateor, mores rectos conservare. Facilius est vincere, quam tueri provincias devictas. Uno impetu victoria venit, multiplici arte servanda est. Sed in moribus difficilis est receptus; malum nascens inhibendum est, alioqui in immensam crescit magnitudinem, <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. <hi rend="italic" TEIform="hi">Consuetudo multi temporis difficillime tollatur.</hi> Facilius dissolvitur, quam reficitur, quod inveteratum est.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Nascentem exstinguite flammam,</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Ne serae rede ant post aucta pericula curae.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Iumentorum contumaciam, sternacitatem, nictationem, succussionem emendant in pullis equisones, et tu vitia adolescentiae negleges? Praesertim cum unum, unius vitium, Rem publicam magno detrimento possit afficere? In corporibus aegris, nihil nociturum medici relinquunt. Tibi mentium aegritudines curandae sunt.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.04.06" n="6" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT VI. <hi rend="italic" TEIform="hi">Iuventuti praeficiendos esse probos, et doctos Magistros.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. SEPTIMO anno ad magistrum puer deducetur; seria enim iam, sed pro aetate tamen aget; Matris, et nutricum verba per menses viginti, et unum audivit, et imaginatus est, deinde sonus eius, in verba prorupit. Interea usque ad annum septimum ex usu fuerit, non vernaculam modo linguam illum audire, sed latinam quoque, quam forte magna parte, assuetudine condiscet. Miror vero cur magnates, et principes, si intra septennium onerare liberorum ingenia discendi cura nolunt, non attribuant aliquos ministros qui semper latine loquantur, seseque interrogent, et eadem nunc Germanice, nunc Latine, efferant, aliquando parvulum consulant, eaque, quae ipsum nosse constat, ex eo quaerant, ut laude ad condiscenda excitent. Olim sane latinam linguam sine Grammatica <reg orig="didicêre" TEIform="reg">didicere</reg>.</p>
<p TEIform="p">Verum nunc de praeceptoribus, magistris agendum, ad quos anno septimo Aristoteles, Plutarchus atque aliiducendos iudicant: Etiam Bulla aurea Caroli quarti. Tit. 26. <hi rend="italic" TEIform="hi">Cum sacri Romani Celsitudo Imperii, diversarum Nationum, moribus, vita, et idiomate distinctarum, leges habeat, et gubernacula moderari, dignum est, et cunctorum sapientum iudicio censetur expediens, quod Electores Principes, ipsius Imperii columnae, et latera, diversorum idiomatum, et linguarum differentiis instruantur, ut plures inteltigant, et intellegantur a pluribus, qui plurimorum necessitatibus relevandis, Casareae sublimitati assistant, in partem sollicitudinis constituti. Quapropter statuimus, ut illustrium Principum, puta, Regis Bohemiae, Comitis Palatini, Ducis Saxoniae, et Marchionis Brandenburgensis, Electorum filii, vel heredes, et successores, cum verisimiliter Teutonicum idioma, sibi naturaliter inditum, scire praesumantur, et ab infantia didicisse, incipiendo a septimo aetatis suae anno, in Germanica, Italica, et Sclavica linguis instruantur, ita quod infra 14. aetatis annum, existant in talibus, iuxta datam sibi a Deo gratiam, eruditi, cum illud non solum utile, immo ex causis praemissis summe necessarium habeatur, eo quod illae linguae ut plurimum ad usum, et utilitatem sacri Imperii, frequentari sint solitae, et in his ardua ipsius imperii negotia ventilentur.</hi></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Hunc autem proficiendi modum in praemissis posuimus observandum, ut relinquatur optioni parentum in filios, si quos habuerint, seu proximos, quos in principatibus sibi credunt verisimiliter successuros, eosque, ad loca dirigant, in quibus de huiusmodi possint linguis edoceri, vel in propriis domibus paedagogos instructores, et pueros consocios, in his peritos, eis adiungant, quorum conversatione pariter, et doctrina, in linguis ipsis valeant erudiri.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 2. Prima igitur cura Rei publicae sit, ut idonei Magistri, ac praeceptores, non modo ad principum, magnatumque filios erudiendos, sed privatorum quoque sobolem instruendam deligantur. Nec modo de studiis litterarum sermonem facio, sed de omni artium genere. Quamvis enim non par ubique, est tamen magnum, si quis hic erret, periculum. Ego felicissimam Rem publicam arbitror, cui boni praeceptores contigere. Multo enim praestantius est, bene institui, quam feliciter nasci. In magistrorum enim mores, fere migrant adolescentum ingenia. Magni refert cuius se fidei, peritiae, et diligentiae committat, qui per vastos oceani anfractus, Indias petit. Neque satis est navem esse validam, commeatuque et armamentis instructam, sed nauarchum esse oportet etiam ignarum regionis, et periculorum: multo maior cura domi est omnibus necessaria, ne ad metas impingat improvidae flexus aetatis.</p>
<p TEIform="p">Magistros itaque generatim accipio, sive a monendo, sive a monstrando dicti sint; sive potius, quod quibus praesunt, curam debeant. Iurisconsulti omnium disciplinarum praeceptores appellant magistros. Leg. quibus praecipua, 57. de verb. signif. Itaque sunt magistri societatum, collegiorum, vicorum, augurum, officiorum, sacrorum scriniorum, populi, equitum, morum. Nos de artium magistris loquimur, et morum; eruditionis enim, et virtutum esse doctores debent. Censorum magna fuit dignitas, et sine appellatione iurisdictio. Censere facultates, notare civem ignominia, movere senatu, adimere equum, disciplinae praeesse. Hoc postremum in magistros praecipue artium liberalium convenit, nisi quod soli iuventuti praesint: interim Quirites adornant, ut censuram ferre queant.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Magistratus igitur in primis de idoneis scientiarum, et artium liberalium professoribus prospicier. Hoc namque esse munus ipsius magistratus ratio docet. Cum enim Rei publicae seminarium sit iuventus, cum ex illis paucos post annos cives, senatores, principesque futuri sint, adhibenda cura est, ne illis corruptis, tota Res publica detrimentum patiatur. Deinde exempla hoc ipsum docent. Doctores legis a Mose, ab Aarone, a Iosaphat, aliis constituti sunt. Maior semper cura fuit, in Christi Ecclesia constituendorum magistrorum. Principes enim, et summus Pontifex, velut totius religionis caput, Scholas instituerunt. Carolus Magnus lib. 2. capitulat. ca. 5. <hi rend="italic" TEIform="hi">Scholae sane</hi> inquit, <hi rend="italic" TEIform="hi">ad filios et ministros instruendos, vel edocendos, sicut nobis praeterito tempore ad Attiniacum promisistis, et vobis iniunximus, in congruis locus, ubi necdum perfectum est, ad multorum utilitatem, et profectum, a vobis ordinari non neglegantur.</hi></p>
<p TEIform="p">Ne vero principibus, vel populo, quorundam calliditas imponeret, Concilium Tridentinum
<pb id="s0210" n="210" TEIform="pb"/>
Sess. 5. cap. 1. de reform. Episcopos voluit esse censores, et approbatores doctorum. <hi rend="italic" TEIform="hi">In Gymnasiis etiam publicis, inquit, ubi tam honorifica, et ceterorum omnium (quam Theologiae) maxime necessaria lectio, hactenus instituta non fuerit: religiosissimorum principum, ac rerum publicarum pietate, et caritate, ad Catholicae fidei defensionem, et incrementum, sanaeque doctrinae conservationem, et propagationem instituatur, et ubi instituta foret, et neglegeretur, restituatur.</hi></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Et ne sub specie pietatis, impietas disseminetur, stautuit eadem sancta Synodus, neminem ad huiusmodi lectionis officium, tam publice, quam privatim, admittendum esse, quin prius ab Episcopo loci, de vita, et moribus, et scientia examinatus, et probatus fuerit: quod tamen de lectoribus in claustris, non intellegatur.</hi></p>
<p TEIform="p">Tanti itaque Synodus Oecumenica eam rem fecit, ut Episcopis, examinandorum professorum curam demandarit: Omnino enim, exiuventutis institutione, salus civitatis pendet.</p>
<p TEIform="p">§. 4. Non ignorarunt id Elamitae, seu Persae veteres, itaque iuventuti principes ipsos <reg orig="praeposuêre" TEIform="reg">praeposuere</reg>. Xenoph. l. 1. Paed. ita narrat. <hi rend="italic" TEIform="hi">Prima his legibus cura, a bono publico videtur initium sumere. Haud enim incipiunt itidem, ut aliae plurimae civitates quae parentibus permittentes, pro voluntate filios educare, et aetate provectioribus, pro arbitrio vitam agere, eis iubent ne furentur, ne rapiant, ne in alienas aedes ingrediantur vi, ne iniuste percutiant quemquam, ne adulterium patrent, ne principis imperium detrectent: reliquaque huiusmodi eodem pacto. Quod si quid horum transgressus quis fuerit, poenam in eum statuerunt. At Persarum leges anticipantes, maxime curant, ne initio tales sint cives, ut cuiusquam, vel improbitatis, vel turpitudinis desiderio capiantur. Curant autem hoc pacto. Est illis forum quod vocatur liberum: ubi et regiae, et alia sunt palatia. Hinc et venalia, et circumforanei, et horum clamores, atque ineptiae, in alium locum reiectasunt, ne horum turba, compositis eorum moribus, qui institutionem adepti sunt, misceatur. Est autem forum circa palatia, distributum in partes quatuor, quarum una est puerorum, altera puberum, tertia virorum qui perfectam aetatem iam agunt, quarta vero eorum qui sunt emeriti. Legeque horum singuli adsunt locis suis pueri, cum primum illuxerit, et eodem modo perfectae aetatis viri: semores vero, cum per otium cuique licuerit, exceptis constitutis diebus, quibus adsint necesse est. At adolescentes cubant etiam in palatiis cum gymninicis armis: exceptis maritis, qui ne re quiruntur quidem, nisi antea iussi adesse fuerint. At neque honestum ducitur saepius abesse. Et praesunt cuique harum pariium duodecim principes, nam in duodecim tribus Persae distributi sunt. Ii vero pueris praesunt, qui selecti ex senioribus, eos videantur reddituri quam optimos. Adolescentibus autem, ex absolutae aetatis viris illi, qui per quam optimos eos existimentur effecturi. At ipsis absolutae aetatis viris ii sunt praefecti, quorum illi institutione censeantur quae constituta sunt, et a magistratu maximo imperata maxime praestituri. Electi autem sunt praesides seniorum: qui praesunt, quo hi quoque suo fungantur officio. Quae autem cuiques aetati imperantur faciunda, enarrabimus, quo dilucidius fiat, diligentiamne adhibeant ut cives sint, quam optimi. Pueri igitur ventitantes ad scholas, iustitiae discendae dant operam, aiuntque ita illos huic rei studere, quemadmodum apud nos, qui eunt ad litteras perdiscendas. Eorum autem magistri, magnam diei partem consumunt, in eorum disceptationibus iudicandis. Habent enim pueri quoque inter sese, quemadmodum viri, accusationes et de furto, et de rapina, et de vi, et de fraude, et de maledicentia, et de aliis criminibus, ut et par est.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 5. Dicebantur magistri iustitiae, ad quorum aedes, cuivis integrum erat, liberos mittere. Non dissimilis erat ratio, apud Lacedaemonios, sed illi unicum fere meditabantur, nempe ut bellicosos efficerent. Iam exculto orbe, omnium artium magistri habendi sunt. Quales ergo magistri constituendi sunt? Respondeo doctos, et probos. Ad doctrinam refero. Non modo scientiam, sed etiam docendi, interpretandique dexteritatem. Sit ergo artium liberalium doctor. Vir eruditus, dexter, facundus, disserendi artifex, honestae vitae, sobrius, severius, comis, vitiorum osor, et alienae salutis amator, denique qui alieno consilio libenter utatur.</p>
<p TEIform="p">Leges Theodosianae, et Valentinianae in illis quos comitia dignantur haec requirunt: Cod. 12. tit. 15. <hi rend="italic" TEIform="hi">Grammaticos tam Gracos, quam Latinos, sophistas, et iurisperitos, in hac regia urbe professionem suam exercentes, et inter statutos connumeratos, si laudabilem in se probis moribus vitam esse monstraverint, si docendi peritiam, facundiam dicendi, interpretandi subtilitatem, copiamque disserendi se habere patefecerint, et coetu amplissimo iudicante digni fuerint aestimati: cum ad viginti annos observatione iugi, ac sedulo docendi labore pervenerint: placuit honorari, et his qui sunt, ex vicaria dignitate, connumerari.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 6. Primo igitur requirit, ut laudabilem in se probis moribus vitam demonstrent. Id quod olim difficillimum fuit. Antoninus Commodo suo, quatuordecim doctores ex toto Romano orbe selegit, ex illis initio mox quinque removit, levitate morum offensus. Novem, non tamen sine suo dolore, retinuit. Quod si nobiles regum praeceptores intueamur, vix ullum non improbissimum videre licebit. Cyri magister Pytharchus fuisse dicitur, a quo ferociam hausit, Heracliti, Menandri, Xenocratis, Aristotelis, Chilonis, Palaemonis, aliorumque qui magnorum principum magistri <reg orig="fuêre" TEIform="reg">fuere</reg>, omitto scelera, quemadmodum et aliorum, quorum vitam improbam, libidinosamque Laertius nobis describit: Fatetur Seneca Philosophos non secundum virtutem vixisse: sed locutos esse.</p>
<p TEIform="p">Ipse Plutarchus dubitat foedissima flagitia damnare, ubi considerat Socratem, Platonem, Xenophontem, AEschinem, Cebetem totum virorum illorum Chorum, <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. Gravissimis igitur, turpissimisque peccatis auctoritatem dederunt. Sed posteriora tempora videamus. Plotini Schola Christianis temporibus floruit, habuitque discipulos multos acutissimos, et sollertissimos viros. Sed aliqui eorum, magicarum artium curiositate, depravati sunt. August. Ep. 56. Ipse Plotinus, ipse Olympius magiae deditus fuit, ut constat ex Porphyrio, acta eorum recensente, qui et ipse veneficus fuit. Quod si pleraque examinemus, fere omnes Philosophos, hoc est, doctores orbis antiqui, fuisse magos historiae docebunt.</p>
<p TEIform="p">§. 7. Ego quoque superiore saeculo reflorescerent bonae litterae in Italia, Gallia, et Germania, ingentem morum ruinam impendisse orbi Christiano existimo homines enim cum totos se litteris, antiquitati, poetis, virtutibus, vitiisque cognoscendis dedidissent, in gravia scelera prolapsi sunt: usque adeo, ut ad atheismum
<pb id="s0211" n="211" TEIform="pb"/>
quoque, et reprobae mentis facinora raperentur. Doletum, Politianum, cetera monstra viditiuventus, secuti deinde Beza, ac tota illa feralis acies, quae libidine animos adolescentum labefactos, in haereses frangerent. Famam eruditionis, et eloquentiae habuerunt, sed vitiis sese infamarunt. Nam veteres auctores, ut erant impuri, praelegebant, et versiculis inhonestis, iuventutem corrumpebant.</p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Quaerendi igitur,</hi> ut recte Plutarchus monet, <hi rend="italic" TEIform="hi">liberis Magistri, quorum et inculpata sit vita, et mores iustae reprehensioni non obnoxii, et qui peritiae sint minime vulgaris. Fons enim, et radix vistutis, atque honestatis vitae, est institutio proba. Utque agricolae stirpibus pedamenta apponunt: sic probi magistri, accuratis praeceptis, admonitionibusque adolescetes suffulciunt, ut mores recti inde germinent. Nunc vero etiam despuas, in contumeliam quorundam parentum, qui priusquam futuri magistri ullum fecerint periculum, ignoratione aliquando, aut etiam imperitia decepti, non spectatis, adeoque etiam malae notae hominibus, filios suos committunt.</hi></p>
<p TEIform="p">Optime Theodosius cum Arsenium praeceptorem discipulis dedisset. <hi rend="italic" TEIform="hi">Filii si tales se praebituri essent, ut mores, vitamque suam ad disciplinam; et leges Dei componerent, propensum et se ait fore, ut eis imperium in manus tradat, ad civium, et subditorum commodum, et utilitatem accommodatum: sin minus, conducibilius eis esse dixit, ut sic privati vitam exigerent, quam doctrina nulla, cum periculo imperarent.</hi></p>
<p TEIform="p">Mihi vero idcirco in erudienda iuventute, abesse videntur, quod finem ad quem instituendi erant, non haberent ante oculos propositum, qui est salus discipulorum, et ex salute, gloria DEI.</p>
<p TEIform="p">§. 8. Societas IESV magno conatu, et testante mundo, ingentifructu, ex instituto, Scholarum curam, et iuventutis suscepit. Conatum eius lincerum Deus adiuvat: quia ad solius Dei gloriam, provinciam tam difficilem aggreditur.</p>
<p TEIform="p">Conatum ostendunt constitutiones pag. 4. cap. 12. <hi rend="italic" TEIform="hi">Cum societatis atque studiorum scopus sit, proximos ad cognitionem, et amorem Dei, et salutem suatum animarum iuvare, cumque ad eum finem medium magis proprium sit facultas Theologiae; in hanc potissimum Societatis universitates incumbent; ac diligenter per idoneos admodum Praeceptores, quae ad Scholasticam doctrinam, et sacras scripturas pertinent, ac etiam positiva, quae ad hunc finem nobis praefixum conveniunt (non attingendo tamen eam partem Canonum, quae foro contentioso inservit) pertractabunt. Et quiatam doctrina Theologiae, quam eius usus exigit (his praesertim temporibus) litterarum humaniorum, et Latinae, ac Graecae, et Hebraicae linguae cognitionem; harumetiam idonei professores, et qui dem iusto numero constituentur. Aliarum praeterea Linguarum, qualis est, Chaldaica, Arabica, et Indica, ubi necessariae, vel utiles ad dictum sinem viderentur, habita regionum diver sarum, et causarum, quae ad eas docendum monent, ratione, possent Praeceptores constitui.</hi></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Sic etiam quonitam Artes, vel Scientiae naturales ingenia disponunt ad Theologiam, et ad perfectam cognitionem, et usum illius inserviunt, et per se ipsas ad eundem finem iuvant; qua diligentiapar est, et per eruditos praeceptores, in omnibus sincere honorem, et gloriam Dei quaerendo tractentur.</hi></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Medicinae, et Legum studium, ut a nostro Instituto magis remotum, in Universitatibus Societatis, vel non tractabitur, vel saltem ipsa Societas per se id oneris non suscipiet.</hi></p>
<p TEIform="p">Eadem habet Reg. 1. Provincial: de ratione studiorum, et prima Rectoris. <hi rend="italic" TEIform="hi">Cum ideo Collegia, et Universitates Societas amplectatur; ut in his nostri commode possint, et doctrina, ceterisque rebus, quae ad adiuvandas animas conferunt, instrui; et quae didicerint ipsi, communicare cumproximis: post religiosarum, et solidarum virtutum curam, quae praecipua esse debet, in illud maxime incumbat, ut finem hunc, quem in Gymnasiis admittendis Societas sibi proposuit, Deo iuvante consequatur.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 9. Denique omnium praeceptorum. Reg. 1. <hi rend="italic" TEIform="hi">Feratur praeceptoris peculiaris intentio, tum in lectionibus, cum se occasio obtulerit, tum extra eas ad obsequium et amorem Dei, ac virtutum, quibus ei placere oportet, movendos; et ut omnia sua studia ad hunc finem referant.</hi></p>
<p TEIform="p">Hunc finem an consecuta sit, meum non est pluribus probare, hoc scio, omnibus locis phirimos insigni pietate in politia, Ecclesia, monasteriisque Horuisse, atque etiam num florere, qui suum in virtute, et eruditione profectum societati debent. Nec audiendi, quos vel nostrarum rerum ignoratio, vel alienior animus sine consideratione rapit, in accusationem utilium laborum. Testimonium habemus ab adversis castris; Nullum genus hominum acerbius oderunt, cuiuscunquae sectae ministri, quam eos qui in societate versantur, quod per eos iuventutem, ac proinde Rem publicam, in vera religione erudiri, ac firmari indignantissime ferunt. Ego cum cursum mundi contemplor, veteraque, ac nova comparo; unum esse ex summis iudico beneficiis, quae hoc tempore senescenti, delirantique mundo Deus contulit; Societatem IESV. Nemo maligne verba mea interpretetur, Deo beneficia gratus memoro, illi totum acceptum fero. De adolescentum bono loquor. Si enim illa litterarum docendarum ratio, quam homines lasciva pagina, et mente lasciviore <reg orig="institêrant" TEIform="reg">institerant</reg>, in orbe Christiano perseverasset, iam dudum iuventutem corrupissent; quidquid in Plauto scurrile, in Terentio lubricum, in Martiale obscenum, in Ovidio tenerum, inTibullo sractum, in Propertio igneum fuit, id facundi vitiorum Magistri, innocentibus animis, ante annos etiam, sensumque nequitiarum, instillabant. Tantum etiam infra gentilium vitia, miseros depresserant errorum tenebrae, cum etiam Aristoteles libr. 7. cap. 17. de republ. <hi rend="italic" TEIform="hi">omne verbum obscenum longe ab auribus pueeorum abesse velit, cum removeri omnes imagines, pictasisque tabellas, quae amare docent.</hi> Nunc vero in Scholis Societatis nostrae, tanta puritatis ratio ducitur, nullius ut auctoris, velunicus versus exponatur, qui venenum invehat; neque ullus est, qui latinae eloquentiae tantam infelicitatem arbitretur, ut non nisi per libidines edoceri queat. Refert S. Augustinus didicisse se verba utilia, sed quae in rebus non varnis dici possent.</p>
<p TEIform="p">Quam vero sit perniciosa illa consuetudo, sic explicat lib. 4. Conf. cap. 16. <hi rend="italic" TEIform="hi">Sed vae tibi flumen moris humani, quis resistet tibi? quamdiu non siccaberis? quonsque volue filios Euae in mare magnum, et fornudolosum, quod vix transeunt, qui lignum conscenderint? Nonne ego inte lego, et tonantem Iovem, et adulter antem? Et utique non posset haec duo, sed actum est, ut haberet auctoritatem ad imitandum verum adulterium, lenocinante falso tonitruo. Quis autem penulatorum magistrorum audiat aure sobria, ex eodem pulvere hominem clamantem, et dicentem: fingebat</hi>
<pb id="s0212" n="212" TEIform="pb"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">haec Homerus, et humana ad Deos transferebat, divina mallem ad nos. Sed verius dicitur, quod fingebat, haec quidem ille, sed hominibus flagitiosis divina tribuendo, ne flagitia putarentur, et ut quisquis ea fecisset, non homines perditos, sed caelestes Deos videretur imitatus. Et tamen <reg orig="ô" TEIform="reg">o</reg> flument artareum, iactantur inte filii hominum cum mercedibus ut baec discant: et magnares agitur, cum hoc agitur publicem foro, in conspectu legum super mercedem, salaria decernentium: et saxatua percutis, et sonas dicens: Hinc verba discuntur, hinc acquiritur eloquentia rebus persuadendis sententiisque explicandis maxime necessaria. Ita vero non cognosceremus verba haec, imbrem aureum, et gremium, et fucum, et templa caeli; et alia verba, quae in eo loco scripta sunt, nisi Terentius induceret nequam adolescentem, proponentem sibi Iovem ad exemplum stupri, dum spectat tabulam quandam pictam inpariete, ubi inerat pictura haec, Iovem quo pacto Danea misisse aiunt in gremium quondam imbrem aureum, fucum factum mulieri. Et vide quemadmodum concitat se ad libidinem, quasi caelesti magisterio. At quem Deum, inquit? Qui templa caeli summo sonitu concutit. Ego homuncio, id non facerem? Ego vero illud feci, ac libens. Non omnino per hanc turpitudinem verba ista commodius discuntur, sed per haec verbaturpitudo ista confidentius perpetratur. Non accuso verba quasi vasa elecla, ac pretiosa, sed vinum erroris, quod in eis nobis propinabatur ab ebriis Doctoribus: et nisi biberemus, caedebamur, nec appellare ad aliquem iudicem sobrium licebat. Et tamen ego Deus meus, in cuius conspectu iam secura est recordatio mea, libenter haec didici, et eis delectabar miser, et ob hoc bonae spei puer appellabar.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 10. Ecce Augustine, nostro tempore, feliciore tuis annis, societas illi flumini restitit; Deus siccavit flumen, per humilem, et minimam religionem, non per eculeos, et longa exilia, et gladios vindices castimoniae; sed per inermes, quosque mundus contemptim habet Grammaticae professores. Non evolvit amplius filios Euae in mare magnum, et formidolosum. Pudicae iam licet esse eloquentiae, non sunt amplius artes bonae, lenonum ministrae. Trecentis collegiis, tribus classium milibus, publice eruditio caste traditur a societate, et a multis, qui societatis imitatione virgines musas caste, pudiceque asservant, aliisque, qui societatis imitatione eloquentiam, sine flagitiorum commemoratione tradunt.</p>
<p TEIform="p">Non defuerunt olim, qui illam sapientissimam curam societatis incusarent; sed iidem, et non obducta fronte, spectare floralia possent; multo deteriores illo, qui cum plausu populi vitiosissimi, sed virtuti tamen plaudentis e theatro exivit. Quanti enim interest, an infamis histrio decantet fabulam, an barbari maiestas magistri ficta, non modo foeditates illas commentario illustret, iteratoque inculcet, sed iurgio etiam, verberibusque addiscere cogat? Vidit hoc Tullius, et ante eum Plato: Tullius quidem tanta mala Tusc. 3. non dissimulat. <hi rend="italic" TEIform="hi">Sed videsne, poetae quid mali afferant? lament anteis inducunt fortissimos viros: molliunt animos nostros: ita sunt deinde dulces, ut non legautur modo: sed etiam ediscantur; sic ad malam domesticam disciplinam, vitamque unibratilem, et delicatam cum accesserunt etiam poetae, nervos omnes virtutis elidunt, recte igitur a Platone, educuntur ex ea civitate, quam finxit ille, cum mores optimos, et optimum rei publicae statum exquireret. At vero nos, docti scilicet a Graecia, haec et a pueritia legimus, et didicimus: hanc eruditionem liberalem, et doctrinam putamus.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 11. Hos igitur Res publica praeficiat iuventuti moderatores, quorum et animus, et lingua, et stilus, a turpitudine longissime recedat. Quam ob causam omnino suaserim religiosis, et sacratis viris, rem tantam committi, cum enim castitatem Deo voverint, cum officii sui partes esse cognoverint, ut et saluti suae consulant, et alios bonos efficiant, non modo scurrilitatem, et verborum obscenitatem, sed omnem quoque mali speciem vitabunt. Itaque et principum filii, fere Episcopis instituendi committuntur, aut alioqui gravi, et spectatae virtutis praelato. Huic quoque tantae puritatis studio fructum illum, quem ex Scholis suis societas reportat attribuo. Certe ita praeceptores suos instituit, ut exemplo, et verbis honestatem praeferant. Regula 28. in summario ita praecipit. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quae ad votum castitatis pertinent interpretatione non indigent, cum constet, quam sit perfecte observanda, nempe enitendo angelicam puritatem imitari, et corporis, et mentis nostrae munditia.</hi></p>
<p TEIform="p">Et 29. <hi rend="italic" TEIform="hi">Omnes diligentissime curent portas sensuum suorum, (oculorum praecipue, aurium, et linguae) ab omni inordinatione custodire, ac se in pace, et vera humilitate intena conservare, et eam in silentio, cum id observandumest, cum autem loquendum in circumspectione, et aedificatione verborum, et modestia vultus ac maturitate incestus, motuumque omnium sine ullo impatientiae, aut superbiae signo exhibere, in omnibus procurando, atque optando potiores partes aliis deferre, omnes in animo suo tamquam sibi superiores ducendo, et exterius honorem, ac reveretiam, quam exigit cuiusque status, cum simplicitate, et moder atione religiosa exhibendo: atque ita fiat, ut semutuo considerantes in devotione crescant, Deumque Dominum nostrum laudent, quem quisque in alio, ut in illius imagine agnoscere studeat.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 12. Nec certe segnius societas castitatis in omnibus studium, amoremqne urget, quam praecepit. Annos iam viginti quatuor in ea versor, et turpiloquium nullum in ullo collegio audivi. Quod si quis tam pretioso, nitidoque velo maculam aspergere voluerit, in eum graviter animadvertit, atque a suo corpore abscindit. Quin etiam eos, qui in mundo videntur leves excessus, de quibus ne appellari quidem solent, conscientiae suae, et votivae castitatis respectu, eiemione, punit, ut securitati suorum, saluti proximerum, famaeque rectius consulat.</p>
<p TEIform="p">Si igitur Rei publicae salus cordi est; Si recte Plato lib. 6. de leg. et Arist. lib. 7. cap. 6. Politic. ut minimum in viris ad matrimonium viginti quinque, in virginibus viginti annos requirunt, et tamen multo celerius libido, qua cum difficile luctamen est, tamquam virus interiora occupat; quanta est insania, publica prosessionis auctoritate illa docere, quibus aetas crescens, cui exitiosa Venus est, inflammetur? Vae mundo a scandalis; Natura in vitium eunt adolescentes; praeceptores, quos omni mole, et conatu obsistere oportebat, deducunt; suo pondere ruit improvida aetas, et magister impellit. Id agunt, ne sine vitio crescant. Animus iuvenum, per libidines corrumpitur, et adiutrix est praelectio lascivientis magistri, nec malum tantum auget:</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Ut solet adiecto crescere flamma rogo,</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Sed ex magistro morum, turpis fit doctor adulterii:</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Ars fit, ubi aprimis, crimen condiscitur annis.</hi></l>
</lg>
<pb id="s0213" n="213" TEIform="pb"/>
<p TEIform="p">Cumque hoc certaminis genus fugam potius, quam assultum requirat, ut optime monet S. Cyprianus, spurcidici libri, fugientibus letiferos aculeos ingerunt, nec minus civitatibus obsunt, quam fornices. Claudam sententia Antonii de Guevarra lib. 2. Horol. cap. 39. <hi rend="italic" TEIform="hi">Necesse est magistros principum omni lasciviae nota vacare. Adolescentes enim, cum et aetatis imbecillitate, et naturae pravitate, sint ad libidinem proclives; nec virtute valent, ut sint casti; nec prudentia, ut sint cauti (neque se falli patiantur.) Ideoque magistros ipsorum sanctissimos esse necesse est. Numquam enim erit discipulus castus, magistrum videns esse vitiosum.</hi></p>
<p TEIform="p">Non modo <hi rend="italic" TEIform="hi">magistros principum,</hi> sed magistros omnium. Quia in omni genere verum est; quod ait: Valerius lib. 2. 1. <hi rend="italic" TEIform="hi">Facilior est virtutis ad luxuriam, quam luxuriae ad virtutem transitus.</hi> In omni corpore scintilla est, quae nisi opprimatus, incendia miscebit. Verum parum est bonae notae magistrum esse, silibros ignominia notatos, intestabiles, edisserat. Nemo pudicum eum credet, qui ita quae diserta sunt, docet, ut simul pueri quae inhonesta sunt, discant. Qiu purpuratam verecundae aetatis praetextam, sotadicis versibus insicit, nequiter facit, qui cum iactura pudoris facit eloquentem. Sedeat alta mente repostum, quod nos Ambros. in Psal. 1. 8. docet. <hi rend="italic" TEIform="hi">Ante vita, quam doctrina, quaerenda est.</hi> vita enim bona, et sine doctrina habet gratiam, doctrina sine vita integritatem non habet. Maneat illa societatis domiciliis, et scholis salutaris lex castitatis, norma innocentiae, causa magni profectus: Ut nemo non modo non explicet, sed ne habeat quidem libros obscenos, immo et manibus discipulorum excutiat, quorum tractatio, ingenuos animos vitiare potest. Olim qui peccatis suis Deos inscribebant, aliud non egerunt, quam ut pudor peccandi hominibus demeretur, si tales Deos credidissent. Sic Apollinis libidines Eurypideus Ionaccusat, ut homines excuset.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/></l>
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/></l>
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>.</l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Non oportet amplius de hominibus male loqui,</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Si Deorum mala imitamur, sed de eis qui talia docent.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Furor est manifestus praeceptorum, adolescentiae vitia alentium, quomodo enim seucrus pater increpabit narrantem, quae doctior, et sapientior, et castior patre praeceptot, e tripode dictavit? Quae feret mater filiolum auctoritate magistri canentem, quae numquam illa audiit? Scholae igitur, nisi summa diligentia administrentur, vitia familiis inferent, unde virtus petebatur. Ad omnia monita patris, scholasticae consuetudinis, Academiae, magistrorum auctoritas obtendetur, sicut olim apud gentiles Deorum actis scelera defendebantur, <hi rend="italic" TEIform="hi">Inde etiam,</hi> inquit Seneca de brevit. vitae cap. 16. <hi rend="italic" TEIform="hi">poetarum furor fabulis humanos errores alentium, quibus visus est Iuppiter, voluptate concubitus delenitus duplicasse noctem. Quid aliud est vitia incendere, quam auctores illis insoribere Deos, et dare morbo, exemplo divinitatis, excusatam licentiam?</hi></p>
<p TEIform="p">Praeceptorem imitabuntur, et superabunt discipuli, numquam enim ibi cessant vitia, ubi coeperunt.</p>
<p TEIform="p">§. 13. His igitur moribus iungenda est doctrina, quae ad scientiam docendum necessaria est. Nulla quidem probatione res illa eget. Docere alterum velle, quod nescias, insaniae est. Privatim parentes docti, optime filios instituent, sed fugiunt; vel occupationibus districti, vel taedio laboriosae provinciae. Chaldaei et AEgyptii domi suos instruebant, Diod. Sic. li. 2. ca. 8. li. 1. ca. 6. Hinc et Agesicles Spartanus: <hi rend="italic" TEIform="hi">Eorum volo discipulus esse, quorum sum filius.</hi> Sint docti, et existimationem doctrinae habeant. Difficilis est via ad eruditionem, etiam ingeniosissimis, etiam laboriosissimis, etiam cura aliarum rerum solutissimis: Multique in medio dum conatu sunt; vitam ponunt, nec. pauciores in radice montis positi, dum paululum progressi sunt, clanguescunt, longe maxima pars eorum est, qui dulcissima opinione, sese solantur, et quasi eruditi sint, pacatissime fruuntur.</p>
<p TEIform="p">Magna laus est magnae doctrinae, si virtuti, et saluti serviat: Ingens enim illis gloria promittitur. <hi rend="italic" TEIform="hi">Qui autem docti fuerint, fulgebunt quasi spledor, firmamenti, et qui ad iustitiam erudiunt multos, quasi stellae in perpetuas aeternitates.</hi> Interpretes 70. vertunt, <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>, intellegentes; nam et Hebraeum <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">mashcilim,</hi> doctores ipsos significat, quamvis etiam significet intellegentes, Ier. 10. 21. Psalm 64. 10. 1. Reg. 18. 14. Dan. 4. Qui vero ad iustitiam erudierint, seu <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">Mazdike rhabbim. Iustificatores multorum</hi> fulgebunt sicut stellae. Nostra tempora, et in illis plurimorum Episcoporum, Sacerdotum, Iurisperitorum, Philosophorum scientiam designari non dubito verbis illis quae sequuntus. <hi rend="italic" TEIform="hi">Tu autem Daniel claude sermones, et signalibrum, usque ad tempus statutum, plurum enim pertransibunt, et multiplex erit scientia.</hi> Ante tempus statutum, et litteras signatas scientia multiplicabitur, nam contra multorum socordiam, fraudes, sophismata, multiplex dabitur, non ex opinionum varietate, sed divini spiritus unitate, scientia: Hodie in Ecclesia Catholica, inter tot centena milia doctorum virorum, magna est concordia, varia scientia, ut etiam hac in parte, Deus invictam praestet Ecclesiam suam.</p>
<p TEIform="p">§. 14. Hanc quoque partem Societas nostra, insigni cura complexa est. De Methodo, qua utitur, suo dicam loco. Nunc hoc quoque affirmare ausim, tantum illi divina bonitate hac in parte tributum, quantum numquam sperarat. Itaque in omni genere scientiarum; sed praecipue Philosophia et Theologia, multos habet, doctissimis quibusque conferendos. Nec ista negant haeretici, sed calumniantur, et de nobis invidi ita detrahunt, ut tamen fateantur, quorsum enim quorundam accusationes vergunt, qui aiunt, fore, ut si societas in suo territorio pedem figat, aut publice docere permittatur, corona discipulorum, quae gloria est magistrii ad societatem deflectat. Argumentum boni oratoris est, constans auditorum frequentia. De libris a societatis patribus editis, loquentur officinae, et bibliothecae, de eruditione discipulorum per Europam, Indiamque testimonium dicunt integri exercitus. Nunc appello eorum, qui seniores sunt, conscientiam. Obeant animis, oculisve ea loca, in quibus nunc studia florentissime vigent, intelleget priscis temporibus, iisdem in locis in Grammatico pulvere, naturae aetatis iuvenes certasse, quibus nunc Rhetoricam, Philosophiamque docentur adolescentuli, aut pueri. Egregii profectus est signum, celeriter scientiarum Cyclopaediam decurrisse. Diligens magister est, cuius discipuli supra aetatem proficiunt. Memini dicentem senem, cum Moguntiae insignium adolescentum
<pb id="s0214" n="214" TEIform="pb"/>
cohortem, artium ac Philosophiae doctoratu insigniri videret, quorum plerisque necdum aetas signabat, <hi rend="italic" TEIform="hi">prima lanugine malas:</hi> Mundus vertitur; meo tempore puerilia studia tractabamus barbati, nunc virorum scientias callent pueri.</p>
<p TEIform="p">§. 15. Non tamen sola probitas, eruditioque formandae iuventuti sufficiunt; opus est methodo, et dexteritate docendi. Qui ingenio valent, laboreque, et opibus ad eruditionem contendunt, nisi ordine certo, accurataque methodo scientias tradant, bonis adolescentum ingeniis abutuntur, magnisque eos tenebris involvunt. Quamvis magnis viribus, et contentione celeri curras, nisi rectam viam tenes, sero scopum attinges. Nihil tam arte discendum, quam artes. Non modo ingenuarum artium, ut est pictura, sculptura, typographia, sua sunt compendia; sed rudiorum quoque artium: fabri enim omnesque artifices, ea fere una re excellunt, quod dexterrima velocitate illa peragant, quae magnis impendiis, longo molestoque labore ab ignaris efficiuntur.</p>
<p TEIform="p">Quocirca in eam methodum, diu multumque Societas nostra incubuit, cumque eam ante aliquot annos, quae optima visa est proposuisset; post aliquot annos, auditis singularum provinciarum sententiis, ad incudem revocavit, et ita demum perfecit, ut vehementer dubitem, an ineo genere perfectius exstet aliquid; me nihil perfectius umquam vidisse certus sum. Hac autem norma, cum utantur professores nostri, non potest non esse optimus eventus. Respondi hac de re, nuper Ludovico Iurisconsulto, libello de secretis Societatis, eo loco, quo de nostra versutia, ille disputabat. Primo plerumque felix est nostrarum rerum eventus, <hi rend="italic" TEIform="hi">eius causa una atque unica Dei gratia, qui cum nos sibi eos ad labores consecratos esse voluit, etiam pro Ecclesiae suae salute, pro Societatis consolatione, effectum dedit, quem quicumque Deo gratus est; agnoscet. Ex eadem gratia insignia media promanant. Primo quae dixi, oratio, meditatio, alia. Deinde quod nemo ullo in officio, etiam minimo, quod gerit, sua prudentia, suo iudicio nitatur, sed convenienter regulis munus exsequatur, at regulae ab viris prudentissimis, exercitatissimisque factae sunt, iamque longo usu examinatae, probatae, correctae, auctae, explicatae, ab his recedere non licet, quod autem ad earum normam fit, quamvis aliquando eventu non potiatur, ordine tamen, ac sapienter est factum. Rem exemplo declarabo. Commissam iuventutem moderatur, ac erudit vir prudens ac doctus quispiam, praelecti ones exponit, pensum exigit; sed quia suo solius iudicio utitur, necesse est illum in multis saepe labi, et nemo suo iudicio fisus, omnia tam prudenter cogitat, agitque, ut non multa alius in eodem genere facturus sit prudentius. Ille igitur unius hominis prudentiam, in Gymnasium defert; at professor aliquis Societatis, et sua prudentia, ingenioque utitur, et omnium regularum, instructionumque praesidio fretus, provinciam aggreditur, totum enim quod a multis, diversarum nationum viris doctissimis traditum est, secum in scholam defert, atque secundum praeclarissima instituta, iuventutem expolit.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 16. Quartum est, quod in professoribus omnibus, magnis, parvis requiro, ut consilio alieno in regenda, docendaque iuventute utantur. Plus enim pollent multorum consilia, ingeniaque. Prudentis est non nimium credere suae prudentiae. Id in gravibus, et expertis est difficile, ut intellegant se nescire, quod nesciunt, consuetudo enim <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> eo illos miseriae deducit, ut vitia sua quoque, et in docendo errata, probanda putent: Et quemadmodum, ab adolescentibus non intelleguntur, vel tolerantur intellecta, ita quoque dignum censent, ab aliis dissimulari. Sunt nonnulla academiarum statuta, quae hominum, et temporum vitio, magnos abusus pepererunt: ea tamen nonnulli tuentur, non quasi non male fiant; sed quia olim facta sunt. Quasi consuetudo erroris, non eo sit deterior, quo longior. Unum exemplum e multis adferam: Depositionem specta, quam mordicus multi tuentur, quae ea in re utilitas? Pueri agitantur, irridentur, vapulant, scurrilia audiunt, laeduntur, et in Germania, ubi sola illa histrionica retinetur, comoedia transit in comessationes. Tot vulnerati, multi etiam per saeva illa ludicra mortui sunt; haec tollere aequum censent; sed statutorum tenaces, mala retinere, quam antiqua dimittere malunt. Omnino sapienti consilium dare est arduum; sed quo quisque est sapientior, eo acrius pervidet, aliena sententia sibi opus esse, alienoque consilio. Si in aliena Academia ista invenires, non tolerares, in tua laudas.</p>
<p TEIform="p">Explorari per eum ritum existimant, ita Middendorpius de acad. cap. 5. numer. 4. Henricus a monte acuto daemonis mimicae cap. 8. Quidam huc referunt labores, et convicia quibus agitantur, qui Mithrae initiari volunt, multis illi vexantur, teste Suida. Verum a turpissimi idoli cultu, et caerimoniis quibus ad ingentia flagitia consecrabantur illi, exempla sumere Christianas Academias, et excusabile censeant alii, ego sane laudabile non existimo. Sane nunc paucis in Academiis illa macula haeret.</p>
<p TEIform="p">Nullum igitur ad ullam facultatem docendum esse admittendum censeo, qui non promittat suorum superiorum inquisitiones, et visitationes animo lubenti admissurum. Hoc omnino exigat princeps, et contra omnes tueatur. Sit frequens recognitio, quae nec impunitatis spem ostentat, nec locum relinquit peccatis. Sit accuratus laborum exactor, et operae remunerator. Quis agricolae, aut vinitori ita rem credit, ut non fodientem, pastinantem, putantem crebrius lustret? Et curae non erit Rei publicae, an iuventus recte instituatur? Parum abest, quin male agat, qui testes, et examen resormidat. Hoc autem unum est, quo pulcherrimae, florentissimaeque Academiae, perierunt, quia sensim raro, deinde male, demum nihil docere coeperunt, stipendiis contenti, dumque magistratus aliis intentus est, sibi mutuo, otioque indulgent. Id ne aliquando Gymnasiis Societatis accidat, prudentissime cautum est. Principio enim ut dixi, omnes communi illa docendi methodo utuntur; nec hoc modo; sed constanter etiam, quia diligens ratio illius industriae exigitur. Rectoris Reg. 3. <hi rend="italic" TEIform="hi">Itareliqua negotia dispenset, ac temperet, ut omnes litterarias exercitationes fovere, atque amplificare possit. Adeat interdum Scholas, etiam inferiores, frequenter intersit Theologorum, Philosophorumque disputationibus, tum privatis, tum publicis; an, et quibus de causis huius exercitationis fructus impediatur, observet.</hi></p>
<p TEIform="p">Rectori adiungitur Praefectus: cuius est frequentissime omnia visitare, ita Reg. 2. Provincialis. <hi rend="italic" TEIform="hi">Proinde non solum id Rectori valde commendet in Domino, sed ei etiam Praefectum studiorum, vel Cancellarium adiungat, virum in litteris egregie versatum,</hi>
<pb id="s0215" n="215" TEIform="pb"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">qui et zelo bono, et iudicio ad ea, quae sunt ei committenda, polleat: cuius sit munus, generale Rectoris instrumentum esse ad studia bene ordinanda: cui Professores, et Scholastici omnes, tum qui in eodem Collegio, tum etiam si qui in Convictorum, et Alumnorum Seminariis forte degunt, et Praefecti ipsi studiorum in Seminariis, in rebus ad studia pertinentibus ea, qua par est, humilitate pareant.</hi></p>
<p TEIform="p">Et 3. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quod si ob Gymnasii amplitudinem, ac varietatem per unum studiorum Praefectum non videatur Scholarum omnium rationibus satis esse consultum; alterum constituat, qui ex generalis Praefecti praescripto, inferioribus studiis moderetur: quin etiam si ita res exigat, adiciatur tertius, qui scholarum atrio praesit.</hi></p>
<p TEIform="p">Quin etiam praefecto studiorum superiorum, gravi lege observandum proponitur, ne a constituta methodo recedatur. Eius regula 3. ita habet. <hi rend="italic" TEIform="hi">Nihil immutet ex iis, quae habentur in Ordine studiorum, neque dispenset: sed ubi opus est, referat ad Superiorem.</hi></p>
<p TEIform="p">Et Reg. 4. <hi rend="italic" TEIform="hi">Librum de ratione studiorum familiarem habeat, et ab auctoribus, Professoribusque omnibus regulas sedulo curet observandas; praecipue vero eas, quae de doctrina sancti Thomae Theologis, et de delectu opinionum Philosophis praescribuntur; in quo praesertim invigilet, cum conclusiones defendendae, maxime vero cum imprimendae erunt.</hi></p>
<p TEIform="p">Et Reg. 27. <hi rend="italic" TEIform="hi">Et nostris, et Alumnis, et externis, per Magistros non modo rationem studendi, repetendi, disputandi praescribat; sed etiam omne tempus ita distriquat, ut privati studii horas bene collocent.</hi></p>
<p TEIform="p">Et Reg. 17. <hi rend="italic" TEIform="hi">Audiat aliquando Praeceptores, minimum semel in mense; interdum etiam commentarios legat a discipulis exceptos. Si quid animadversione dignum, vel ipse observaverit, vel audierit ab aliis, ubi id certo compererit, Praeceptorem per quam benigne et comiter admoneat; remque totam ad Rectorem, si necesse sit, deferat.</hi></p>
<p TEIform="p">Eadem quoque ratio praescribitur, praefecto inferiorum studiorum. Regula illius 2. <hi rend="italic" TEIform="hi">In rebus, quae ad morum disciplinam, in scholis nostris pertinent, Rectorem tantum; in iis vero, quae ad studia, generalem studiorum Praefectum consulat: ab eorum praescripto non recedat; nullam consuetudinem, aut receptam tollat, aut novam introducat.</hi></p>
<p TEIform="p">Et 3. <hi rend="italic" TEIform="hi">Eidem Praefecto quidquid auditoribus Rhetoricae, et inferiorum facultatum, publice domi, forisque declamabitur, tradi curet recognoscendum. Emblemata vero, et carmina, quae celeberrimis diebus aliquot propalam collocantur, a duobus per Rectorem designandis legantur omnia, atque optima seligantur.</hi></p>
<p TEIform="p">Et 4. Regula. <hi rend="italic" TEIform="hi">Magistrorum inferiorum, et auditorum habeat, et perinde ac suas sedulo euret observandas. Magistros ipsos iuvet, ac dirigat, maximeque caveat, ne quid apud alios, praesertim vero discipulos. de eorum existimatione, atque auctoritate detrahatur.</hi></p>
<p TEIform="p">Et 5. <hi rend="italic" TEIform="hi">Magnopere caveat, ut novi praeceptores, decessorum suorum docendi morem, et alias consuetudines, a nostra tamen ratione non alienas, sedulo retineant.</hi></p>
<p TEIform="p">Et 6. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quintodecimo quoque die, minimum singulos docentes audiat: observet, an doctrinae Christianae debitum tempus, atque operam tribuant, an quantum satis, et in suo penso tum persolvendo, tum recolendo progrediantur: an denique cum discipulis decore, ac laudabiliter se in rebus omnibus gerant.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 17. Neque potest origo suspicionum, diffidentiae, querelarum ea ex re nasci, non illa verba quae multa Gymnasia corruperunt: si pro bonis, aut diligentibus nos habes, cur docentium actiones, et verba observas? si pro malis, meliores substitue, si custodem apponis, dubitare te ostendis. Durum est, et contumeliosum in vitam, doctrinam, verba singula cottidie inquiri. Non sunt illa, nec esse possunt murmura in societate, aut si cogitationem alicuius personant, iam ille periclitatur, ne non sit societatis, qui privato iudicio, totius societatis obnititur instituto: Ex lege fiunt; omnes iam sponte eam in normam sese obligarunt, nemo alia conditione docet, nemo docentium officium visitantis non exigit, sed tamquam legibus debitum, non de sinistra suspicione susceptum.</p>
<p TEIform="p">§. 18. At sex praecipue sunt, quae observationis, admonitionis, etiam reprehensionis non modo capaces, sed amantes etiam efficiunt, nec iuniores modo, et incipientes; sed veteranos quoque, immo et eos, qui praefectos, rectores, provinciales egerunt, quod crebrum apud nos est, usitatumque, et disciplinae firmamentum.</p>
<p TEIform="p">Primum quia ab ipso tirocinio ad humilitatem, et oboedientiam instituuntur, atque id quod prudentiae caput est, discunt in tractandis scientiis, ingeniis, ac moribus nihil esse securius, quam communi consilio uti, et recte Graeci dicunt: <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">Regia viaincedere.</hi> Ideoque ex animo a regulis, et regularum custodibus, suis superioribus dirigi peroptant. Alterum est, magni emolumenti, quod ipsis, discipulisque inde accedit, consideratio. Qui enim ita docet, discipulosque gubernat, ut non modo iuvenes habeat auditores, et dictatorum lectores, sed doctos quoque viros spectatores, et iudices, nae ille haud facile imparatus, aut temere ad docendum accedet. Non facile errabit, qui errorem timet: qui parva etiam, et prima rudimenta puerulos docet, hoc ita faciendum sibi novit, ut modus docendi, exercendi, examinandi, prudentibus approbetur Quantum vero obsit tenerae aetatulae, sui iudicii pertinaces, consiliorum vero alienorum contemptores magistros sortiri, cottidiana experientia, nimium multorum malo nos edocet.</p>
<p TEIform="p">Tertium est, quod illa recognitio indiligentiae expultrix, industriae et alacritatis excitatrix omnium, et communis est, et superioribus graviter imperata. Nemo suspectam fidem, aut diligentiam aliorum facit, cum officio fungitur. Non mea suspicio, non tua neglegentia, sed muneris tatio inspectionem exigit. Ego omnibus in Academiis ad hoc exemplum, ut lectores, ita lectorum quoque censores, ac iudices constitui optarem. Eamque provinciam spectatae eruditionis, et integritatis viris committi, etiam magistratibus, ac nobilibus. Si enim viis, pontibus, aquaeductibus, cum auctoritate, ac dignitate praeficiuntur magistratus, cur non erudiendae iuventuti?</p>
<p TEIform="p">Quartum est, quia conscientia bona teste gaudent. Vel enim discipuli sunt assidui, industrii, modesti, atque ad eruditionem proficiunt, vel certe neglegentia, atque improbitate, laborem praeceptoris reddunt infructuosum; Non modo conscientiam in utroque successu quietam praeceptor retinet; quia suorum consiliorum, laborumque eventum aliena nequitia vanum effecit, ipse nusquam officio defuit, et qui beneficia reciperent, defuerunt; non qui daret; manetque apud eosdem et culpa, et damnum: verum etiam
<pb id="s0216" n="216" TEIform="pb"/>
cum in oculis Praesectorum et Rectoris sui vixerit, eorum testimonio sublevatur. Sane hanc rationem explorandi, visitandi, inspiciendi, monendi filiorum instructores principi suo suasit Antonius de Guevara, lib. 2. cap. 43. apud quem Seleucus, de sua inspectione, qua cottidie in filii moderatores inquirebat ita loquitur. <hi rend="italic" TEIform="hi">Exploratum,</hi> inquit, <hi rend="italic" TEIform="hi">amici habeo, Neminem hodie in terris reperiri amicum, qui dignitatem, et existimationem suam, amici causa, in aleam mittat. Quod si ne agrestes quidem faciunt; quanto minus id sapientibus faciendum? Quid enim est, cuius gratia magis in hac vita laborent homines, quam ut praeclaram de se famam, et habeant, et relinquant? Vos cum et sapientes, et filii mei magistri, et praeterea domus meae consiliarii sitis; non est aequum, ut ab ullo offendamini. Optimo enim iure, in aulis Principum, solus ille inter maxime familiares (et necessarios) recipiendus est, qui verum dare Principi consilium audet.</hi></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Quod Parthenio mandavi, neque suspectam reddit fidem vestram, neque periculum creat auctoritati vestrae: ac si rem ipsam aequalance pensatis, et ea nobis bono est, et mihi minime damnosa. Inpromptu causa est. Aut enim boni estis, aut mali. Si boni, laetari vos decet, cottidie ad me deferri vestra obsequia. Nam in auribus Principum, subinde revocata officiorum memoria, fieri non potest, quin sit aliquo die fructuosa. Sin mali estis, et de educatione filii mei non admodum solliciti (et assidui;) admoneri me aequum est, ne si pater decipiatur, exitiosa filio sit educationis neglegentia: Immo etiam ne mihi, meoque regno labem, clademque afferat vestrum consilium, Non enim decet Principem bonum, palam flagitiosos, in consiliariorum habere numero.</hi></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Si improbus, quod dii avertant! evadat Antiochus filius meus; ad me redundat detrimentum; quoniam et regnum meum pessum ibit, et existimatio me a minuetur, et ipse hereditate sua non fruetur: quae si omnia sic eveniant; vestra parum omnino referet, qui culpa vos carere dicetis, quoniam doctrinam adolescens vestram admittere noluerit. (Itaque) haud malum mihi videtur consilium, ut vos ego observem, quemadmodum vos illum observatis. Meum enim est curare, ut boni sitis; vestrum eniti, ne mali sint vestri discipuli.</hi></p>
<p TEIform="p">Olim parentibus hoc Plutarchus commisit, quod in domesticis magistris, et paedagogis omnino servandum est. <hi rend="italic" TEIform="hi">Iam corripiendi genitores sunt, qui paedagogis et praeceptoribus concredentes liberos, ipsi omnino spectatores non sunt, vel auditores horum institutionis. Qua re maxime aberrant ab officio. Debent enim specimen capere ipsi, paucis interpositis diebus liberorum suorum, neque omnem spem, in dispensatione ponere nummarii magistri. Etenim magis curae habebunt illi pueros quando semper exspectant reddere rationes. Atque est hic sane scite ab equisone quodam dictum; nihil perinde saginare equum, atque regis oculum.</hi></p>
<p TEIform="p">In mores igitur hoc ubicumque inducendum, ut maiore impendio doctorum directores, censoresque, quam ipsi doctores quaerantur. Ea est hominum imbecillitas, ut prompte in desidiam inclinent. Optimi gladiatorum, etiam interdum cotem postulant, ipse enim usus obtundit, et qui saepe diligens est, interdum sibi aliquid permittit, et remittit. Quot stipendia hincinde in Academiis olim docentium, nunc vero eorum qui nec docere volunt, nec possunt, manere videmus? Quam multa beneficia olim Lecturis Theologicis, iuridicisque attributa, nunc sine labore docendi usurpantur? Unde illa consuetudo? Quia sensim neglegenter, ac deinde nihil doceri coeptum est.</p>
<p TEIform="p">Quintum est, quod in praeceptore requiro; Amor in discipulos paternus. Loco parentum, sunt discipulis magistri. Magnum parentibus erga filios amorem insevit natura, quia magna educandi molestia opus est, patientiaque, quae sine magna caritate, non potest esse constans. Maior est in erudiendis difficultas, maiore itaque caritate, et diviniore opus est secundario, et externo parenti: ut discipulis, non sibi consulat. Numquam id sat sincera fide perficiet, quem fames, quem solum minerval allicit, mercenarius est, quem sua commoda ad laborem instigant. Si quis aliena commendatione, aut gratia tantae rei adhibetur, non suo merito, non nisi cum integrum erit, officio fungetur. Multorum asperitas, ferocia, superbia, ingratitudo toleranda sunt; ut quemadmodum medicorum cura phreneticos, conviciantes, mortemque minantes non deserit, ita caritas quoque Magistri iniuriis non minuatur; Lex illa caritatis non modo industrios, et laboriosos, sed ingeniosos etiam, dexterosque efficiet doctores.</p>
<p TEIform="p">Sextum est, ut sint comes, affabilesque, vitia non dissimulent, fortes, ne pro salute subditorum timeant offendere, moribus civilibus praediti, animo tranquillo, quae nihil opus est pluribus prosequi, cum libro tertio id abunde praestitum sit. Si enim omnibus civibus, virtutes illae merito commendantur, quanto magis civium doctoribus, qui publica quaedam specula sunt, ad quorum intuitum conformare mores civitas assolet? quorum mores mali, vitiaque vulgantur, ut e publico in Rem publicam universam.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.04.07" n="7" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT VII. <hi rend="italic" TEIform="hi">Magno delectu, ad artium liberalium, et scientiarum studia, admittendos esse discipulos.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. MAGNO Rei publicae incommodo fieri passim videmus, ut sine delectu, sive iudicio, ad ingenuas artes admittantur, quos invita Minerva studiis incumbere, et aversis musis sacrificare, eventus ipse docet. Quales igitur artium ingenuarum alumuos esse conveniet? Duo in illis requiro; Primum est naturae donum ingenium, indoles. Alterum vero quod ipsi praestare possunt; nempe virtutis studium, diligentiam, erga praeceptores reverentiam.</p>
<p TEIform="p">§. 2. De ingeniis igitur dicendum est. Aristoteles <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. Ingeniosum sic describit. <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. Idem auctor, <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> eso ait esse, <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>.</p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Ingenio si signa, caro humentior, molliorque, non optimae habitudinis, et quasi more pugilumstipata, neque valde adiposa, quae sunt circa masculos scapularum, et collum, graciliora. Atque ea etiam quae sunt circa faciem. Bene colligata quae sunt circa scapulas, et quae deorsum sunt, remissa: quae circa costas solutiora.</hi>
<pb id="s0217" n="217" TEIform="pb"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">Dorsum non carnosum, corpus alborubroque mixtum, et purum, pellis tenuis, pilus nec nimium rigidus, nec valde niger. Oculus, seu aspectus</hi>
<gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>, et bunudus, <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> oculi sunt fului, caeruli, gratiosi, laeti; Theocritus vocat, <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. <hi rend="italic" TEIform="hi">Oculos habere ait caesiores quam ipsa habeat Minerva. Memoria vero eos meliore asserit, qui superiora habent minora, teretia, et non carnosa.</hi> At cap. 2. <hi rend="italic" TEIform="hi">Caro,</hi> inquit, <hi rend="italic" TEIform="hi">dura, et optimae habitudinis, insensibilem, seu stupidum significat. Mollis ingeniosum, sed</hi>
<gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">instabilem, nisi in forti corpore, et extrema magna habente.</hi></p>
<p TEIform="p">Deinde insensati, <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> signa capit. 3. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quae sunt circa collum, et crura, carnosa, et colligata: cotyle rotunda: musculi scapularum, sur sum expansi: frons magna, circularis, carnosa: oculus croceus: crura circa talum grossa, carnosa, rotunda: mandibulae magnae carnosae, lumbi carnosi, crura longa, collum grossum, facies carnosa, sub longa satis: motus aunt, et figuram, et more, qui apparet in facie, secundum similitudines accipit.</hi></p>
<p TEIform="p">Et capit. 6. <hi rend="italic" TEIform="hi">Qui crassa labia habent, et superius prominent fatui sunt.</hi> Et <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. <hi rend="italic" TEIform="hi">Qui parva fronte sunt indociles sunt.</hi></p>
<p TEIform="p">Et: <hi rend="italic" TEIform="hi">qui supercilia habent ad tempora tendentia, fatui sunt.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 3. Animi affectiones, talibus corporum lineamentis indicantur, saepe tamen ratio fallit, si experientiam spectes, nec signa illa ullius momenti sunt, nisi in unum omnia conveniant.</p>
<p TEIform="p">Itaque est anceps illa, et frequenter iniuriosa, ingeniorum aestimatio. Multolum <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> sunt <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. <hi rend="italic" TEIform="hi">Pulchella capita, sed absque cerebello.</hi> Membrorum concinnitatem, coloris suavitatem, mollitudinem carnis, musculorum torositatem non semper ingenia sequuntur. In AEsopi, et Galbae corpore, pessime habitabit excellens ingenium. Fatetur quidem Salomon Sap 8. 19. <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. <hi rend="italic" TEIform="hi">Puer autem eram ingeniosus et sortitus sum animam bonam, et cum essem magis bonus, veni ad corpus incoinquinatum.</hi> Iungit corpo ris habitudinem, cum animae bonitate, quia fere iuncta sunt. Sed caput tamen sapientiae, in divina bonitate repositum esse agnoscit. Ideoque capit. 9. 4. sic orat: <hi rend="italic" TEIform="hi">Da mihi sedium tuarum assistricem sapientiam, et noli me reprobare a pueris tuis.</hi> His igitur utetur signis quidem, qui de ingenio adolescentum iudicaturus est, sed ita ut non in illis nihil, neque omnia posita arbitretur. Alia ergo signa adhibebit; Memoriam explorabit, modum agendi, et industriam considerabit, an cito dicta percipiat, an ratiocinetur, advertat. Multa in usu domestico, etiam in lusu, et recreatione notantur. Si ad inopinata, et acuta dicta arridet, si res arte factas, novasque admiratur, et quaerit; si sacile ea, quae videt, imitatur. Non sufficere quamcumque physiognomices cognitionem, et <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> inspectionem optimus ingeniorum aestimator docet Senec. Ep. 66. <hi rend="italic" TEIform="hi">Claranum condiscipulum meum vidi, post multos annos, non puto exspectas, ut adiciam senem: sed mehercules viridem animo, ac vigentem, et cum corpusculo suo colluctantem. Inique enim se natura gessit, et talem animu male collocavit: aut fortasse voluit hoc ipsum nobis ostendere, posse ingenium fortissimum, ac beatissimum sub qualibet cute latere. Vicit tamen omnia impedimenta: et ad cetera contenenda a contemptu sui venit. Errare mihi visus est qui dixit;</hi></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Gratior est pulchro veniens e corpore virtus. Nullo enim honestamento eget: ipsa et magnum sui decus est, et corpus suum consecrat. Certe Claranum nostrum, coepi intueri: formosus mihi videtur, et tam rectus corpore, quam est animo. Potest ex casa vir magnus exire: potest et ex deformi, humilique corpusculo, formosus animus, ac magnus. Quosdam itaque videtur mihi in hoc natura tales generare, ut approbet virtutem omni loco nasci. Si posset per se nudos edere animos, fecisset, nunc, quod amplius est, facit: quosdam enim edit, corporibus impeditos, sed nihilominus perrumpentes obstantia. Claranus mihi videtur in exemplar editus: ut scire possemus, non deformitate corporis foedari animum, sed pulchritudine animi corpus ornari.</hi></p>
<p TEIform="p">Et Senecae consentit Rhodiginus, l. 3. lectionum antiquarum ca. 12. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quae aute de affectionibus humorum quatuor adnotavimus, scire oportet, non videri ea omnino perpetua, est enim ubi sub virginea, et miti facie, barbara, atrox, et serina prorsus lateat immanitas. Sub aspernabili vero, et cruenta minante vultu, latet quandoque amabilis, et exosculanda clementia. Quibus vero venusta frons et ridibunda, renidensque, aestuant saepe maeroribus, ac sibiipsis putent. Iam quosdaem invenias ita lugubres aspectu, et misero vultu, et fronte obducta, instar victi Marsyae, ut Saturni mancipia plane videantur. At cum attentaris, bone Deus, quam sereno sunt animo, quam sacetoso, quanta comitate risu omnia resolvunt.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 4. Vix igitur quisquam sine experientia repellendus est a litteris, sed quos constat idoneos non esse, mature relegandos censeo. Sunt enim ingenia quaedam adeo bruta, et inculta, et medium aliquid inter communem hominum naturam, et stultitiam habentia, qualia Thracum, qui non nisi quatuor, aut quinque numerare poterant. Quis enim Margitem, quis pectora Abderitanae plebis, quae corpora sine mentibus, etiam si <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> sint, litteras docere sustineat? Laudat Apollonium Alabandensem Cicero deorat. quod quamvis mercede doceret, non tamen pateretur eos, quos oratores non putabat posse evadere, operam apud se perdere; dimittebatque, et ad alias artes, ad quas idoneos esse existimabat, hortabatur. Eam rationem nostra quoque societas sequitur, eo sincerius, quod cum gratis doceat, pretio ad retinendos litteris in idoneos non inducitur. Praefecti studiorum inferiorum, haec nona regula est: <hi rend="italic" TEIform="hi">Nullum, quoad eius fieri potest, in discipulorum numerum referat, qui non adducatur a parentibus, aliisve, quibus curae sit; aut quem ipse non noverit; aut de quo facile non possit, ab aliis sibi iam notis edoceri. Neminem vero, eo quod ignobilis sit, aut pauper, excludat.</hi></p>
<p TEIform="p">Et 25. <hi rend="italic" TEIform="hi">Si quis nulla ratione ad gradum faciendum videatur idoneus, nullus deprecationi sit locus. Si quis aegre quidem aptus, sed tamen propter aetatem, tempus in eadem classe positum, aut aliam rationem promovendus videatur; id ea conditione, nisi quid ob titerit, fiat, ut, si minus suam Magistro probarit industriam, ad inferiorem scholam remittatur, nec in Cathalogo eius ratio habeatur. Si qui denique ita sint rudes, ut nec eos promovere deceat, nec ullus in propria classe fructus speretur, agatur cum Rectore, ut eorum parentibus, aut curatoribus perhumaniter admonitis, locum non occupent.</hi></p>
<p TEIform="p">Causa cur sic faciendum iudicem, est, quia frustra labor impenditur. <hi rend="italic" TEIform="hi">Si contuderis stultum in pila, quasiptisanas, seriente desuper pilo, non auferetur ab eo stultitia eius,</hi> de moribus non ignoro a Salomone dictum. Prov. 27. 22. nec male tamen, de ingeniorum duritie accipitur. <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. <hi rend="italic" TEIform="hi">Si aquam pinsedo, humeros perdideris, aqua tamen manet.</hi> Qui lavat AEthiopem, qui silicem nigrum abluit, aliud non agit, quam ut atror sit conspectior,</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Indocile ingenium si pergas velle docere,</hi></l>
<pb id="s0218" n="218" TEIform="pb"/>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Infelix operam perdes; ut si quis asellum</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">In campum doceat parentem currere freno:</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Qui cum quadrupedum in morem videatur equorum</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Tollere posse caput, gressus glomerare superbos;</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Hunc tamen aut frenis, aut si calcaribus urges,</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Auriculas demittit iniquae mentis asellus</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">In terram, et pedibus posticis calcitrat. ergo</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Desine, nam numquam ars naturam vincet; equusque</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Numquam ex degenere fiet generosus asello,</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Et numquam ex stolido, cordatus fiet in arte.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Ita poeta magis prudens, quam elegans, nec contra dura ingenia, elegantia opus est.</p>
<p TEIform="p">§. 5. Labor igitur ingens sine ullo fructu. Immo vero cum ingenti cruciatu illius, qui tam misere torquetur. Cum Quinctilianus proconsul noxium equuleo tenderet, et de poena confessi deliberaret; Polemon adolescens tum stolidus, tum lascivus; <hi rend="italic" TEIform="hi">Iube,</hi> inquit, <hi rend="italic" TEIform="hi">eum antiquos scriptores ediscere.</hi> Hoc maximum tormentum, stupor ab eruditione abalienatus, esse arbitrabatur. Hinc etiam consequitur, ut cum sapientiam non capiant, otio et vitiis sese dedant; neque fere deteriores sunt, quam quos Academiae diu frustra excoluere; Plerumque enim studiosorum libertatem, et privilegia vertunt in vivendi licentiam, plus etiam obsunt studiorum, artiumque existimationi, quam ingeniosi, et industrii prodesse possint. Scientias enim, quas percipere non potuerunt, exosas habent; Easque contempsisse, quam assequi non potuisse videri malunt. Itaque et doctos, et doctrinam aspernantur, multosque ab ea retrahunt. In hanc partem, tota Europa paene video peccari: Et libere assero, ipse amator, et alumnus studiorum, nimis multos videri esse studiosos, Principemque, et Rem publicam operam dare oportere, ne eam ob causam publicum bonum laedatur. Verum ne hoc asperis forte auribus accipiatur, audiant de re litteraria consiliarium, nostri saeculi litteratissimum. Cum enim libr. 2. Pol. cap. 17. dixisset: <hi rend="italic" TEIform="hi">Doctrinam nonnihil promovendam esse a principe,</hi> in notis haec addidit. <hi rend="italic" TEIform="hi">Iure moneo, nam, ut Symmachus ait, scimus bonas artes honore nutriri, atque hoc specimen esse florentis rei publicae, ut disciplinarum professoribus, praemia opulenta pendantur. Sed tamen voculam, non nihil de industria addidi: quia ut tollere eas noxium; ita calide nimis promovere.</hi></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Iustinianus</hi>
<gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>: <hi rend="italic" TEIform="hi">antiquitus constitutas in quoque oppido annonas professoribus bonarum artium dandas, de consilio Praefecti sui sustulit; atque ita fringentibus passim per oppida Scholis, rusticitas et barbaria occupavit inhabitantes Mala haec securis, quam Thrax Imperator iniecit: sed illi quoque occulte noxii, qui effuse nimis promoverunt. Nam otinm, et mollitiem, nulla re facilius, aut honestius in animos irrepere, quam via hac litterarum, omnino fatendum est. Atqui robur, et virtus non sunt, ubi illa. Ut catuli ad venandum inepti, quam saltare et eiusmodi delitias docti: sic ad virilia exercitia parum apti, cives nimis exculti. Franciscum regem Primum, et Leonem Decimum, qui amde litteras <reg orig="excitârunt" TEIform="reg">excitarunt</reg>, in caelum tollimus. Si propositum spectamus, merito; si finem et successum, ambigo, quiarevera alter Galliam suam, alter Italiam, cultiorem amoenioremque reddidit, sed una et molliorem. Quid bonae spei reliquum, ubi etiam feminae passim in libris et litteris? atqtti eo ventum. Mihi Spartani illi probi, qui</hi>
<gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>: <hi rend="italic" TEIform="hi">Litteras ad usum saltem discebant, reliqua omnis disciplina erat ut pulchre parerent, ut labores perferrent, ut in pugna vincerent. Et a Principe meo in suis civibus id servari, suadeam valde. Non nimis, non omnes, studiis se applicent, sed nobilitas tamen maxime: quia patres valere decet consilio, populo supervacanea est calliditas.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 6. Ego quamquam nonnihil a Lipsio dissidiam, censeamque; doctrinam omni modo promovendam, hoc tamen probo, quod delectum studiosorum instituit, quodque eruditionem, ni recte tractetur, obesse plurimum Rei publicae iudicet. Errari hac in re plurimum Scholarum nos conspectus docet. In Academia quae vix in singulos annos triginta Baccalaureos, vicenos magistros artium, vix in lustrum Medicinae, Iuris, vel Theologiae doctorem producit, mille adolescentes docentur. Magna pars post Scholas Grammatices alio flectit animos, assueti ad otium litterarium nec ad opificum tribus, nec ad militiam idonei sunt; hinc otiosorum, vagabundorum, musicorum, poetastrorum ingens copia, hinc in clerum, et monasteria prorepunt perniciosissime indocti. Nonne praestabat, initio pueros, et cuilibet adhuc arti habiles, a studiis amoveri, quam post laborum, et sumptuum impendia, cum dedecore ea deseri? Ipsos magistros, et doctores aspice partim indoctos, partim bullatos, paucos excellentes. Causa tanti mali, consusa discentium multitudo, in qua quisque quamvis ingenio deficiatur, eniti ad eruditionis fastigium contendit, cum vero plerosque vires deserant, necesse est multos in ipsis carceribus, alios in medio, alios in fine prope ipsam metam concidere.</p>
<p TEIform="p">§. 7. Quantum igitur ingenium requiris in discipulo? Optimum, ac plane divinum suspicio, quale fuit in Origene, in Augustino, in Aristotele. Maius in Didymo fuit, quem caecum ab ortu scientiarum, secretiora tentasse excelso animo, et selicissime consecutum tradit Hieronymus. Quodque magis <reg orig="mirêre" TEIform="reg">mirere</reg>, Geometrica theoremata, angulos, et puncta, et sectiones tenuit. Hoc ubi deest, magnum, et bonum; tertio mediocre desiderio, si bonum Deus, et natura negavit. Epicurus tria ingeniorum genera nobis describit. Seneca Ep. 52. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quosdam ait Epicurus ad veritate sine ullius adiutorio contendere, ex iis se fecisse sibi ipsum viam. hos maxime laudat, quibus ex se impetus fuit, qui se ipsos protulerunt, quosdam indigere ope aliena, non ituros, si nemo praecesserit, sed bene secuturos. ex his Methrodorum ait esse. Egregium hoc quoque, sed secundae sortis ingenium. Nos ex illa prima nota non sumus: bene nobiscum agitur, si in hanc secundam recipimur. Nec hunc quidem contempseris hominem, qui alieno beneficia esse salvus potest: et hoc multum est, velle servari. Praeter haec adhuc invenies aliud genus hominum, ne ipsum quidem fastidiendum, eorum qui cogi ad rectum compellique possunt: quibus non duce tantum opus sit, sed adiutore, et, ut ita dicam, coactore. Hic tertius color est. Si quaeris huius exemplar, Hermachum ait Epicurus talem fuisse. Itaque alteri magis gratulatur, alterum magis suspicit. Quamvis enim ad eundem finem uterque pervenerit: tamen maior est laus, ide effecisse in difficiliore materia. Puta enim duo aedificia excitata esse, ambo paria, aeque excelsa, aeque magnifica: alterum dura area accepit, illic protinus</hi>
<pb id="s0219" n="219" TEIform="pb"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">opus crevit: alterius fundamenta lassarunt, in mollem ac fluidam demissa humum: multunique laboris exhaustum est, dum pervenitur ad solidum. Apparet in altero, quidquid factum est: alterius magna pars et difficilior latet. Quaedam ingenia facilia et expedita: quaedam manu (quod aiunt) facienda sunt, et in fundamentis suis occupanda. Itaque ego illum feliciorem dixerim, qui nihil negotii secum habuit: hunc quidem de se melius meruisse, qui malignit atem naturae suae vicit, et ad sapientiam se non perduxit, sed extraxit. Hoc durum, et laboriosum ingenium nobis datum, scias licet, imus per obstantia. Itaque pugnemus, aliquorum invocemus auxilium.</hi></p>
<p TEIform="p">Cetera recte, id vero insanientis in Epicuro iactantiae fuit, quod et Cicero libr. 1. de natura Deorum refert, <hi rend="italic" TEIform="hi">Gloriabatur se magistrum habuisse nullum.</hi> Sed de ingeniis agendum.</p>
<p TEIform="p">§. 8. Maxima ingenia, et excellentissima miror, et timeo, mediocria probo. Moderata indoles, animus qui cum labore pervenit eo, quo tendit, studiis, et Rei publicae utilissimus est, quia studiis recte uti solet.</p>
<p TEIform="p">Maxima ingenia non minus timenda, quam miranda sunt. Nam iracundi plerumque sunt, qui acri ingenio pollent. Plato lib. de scientia: <hi rend="italic" TEIform="hi">Arduum esse putat, et difficile invenire hominem ingeniosum, qui non ira undus sit, et immodestus:</hi> de naturae propensione, non vita loquor. Agiles sunt, docilesque tenui, et illustri spirituum vivacitate moventur, sed ut materia quae aereo pingui plena facile accenditur, totaque in flammam solvitur, ita horum quoque animus talis est, flammam asphalti instar capit.</p>
<p TEIform="p">Deinde non sunt ingenia illa sine aliqua mixtura stultitiae. Seneca ait, Aristoteli <hi rend="italic" TEIform="hi">nullum magnum ingenium sine mixtura dementiae fuisse.</hi> li. de Tranq. animi. Causam reddit: <hi rend="italic" TEIform="hi">Non potest grande aliquid et supra ceteros loqui, nisi motamens. Cum vulgaria et solita contempsit, instinctuque sacro surrexit excelsior, tunc demum aliquid cecinit grandius ore mortali. Non potest sublime quicquam, et in arduo positum contingere, quamdiu aqud se est. Desciscat oportet a solito, et efferatur, et mordeat frenos, et rectorem rapiat suum, eoque ferat, quo per se timuisset ascendere.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 9. At quomodo ingeniosus potest esse stultus? Potest sane, non omnino quidem mente alienatus, sed tamen in rebus gravissimis aberrans. Cum enim aliud sit celeri memoriae rem condere, primo intuitu apprehendere: Aliud iudicare de rebus agendis, non omnia in eodem inveniemus. Disputavit rem Aristoteles Prob. sect. 30. <hi rend="italic" TEIform="hi">Primo quidem melancholicos esse tradit, qui vel ingenio claruerunt, vel in studiis Philosophiae, vel in Re publica administranda, vel in carmine pangendo, vel in artibus exercendis. Adeo ut in vitiis atrae bilis infestarentur, ceu inter heroas de Hercule sertur: hic enim ea ipsa fuisse natur a put atur, et morbum comitialem sacrum ab illo, et Herculeum Prisci nomin <reg orig="auêre" TEIform="reg">auere</reg>. Puerorum quoque motio mentis idem hoc explicat, et eruptio ulcerum, quae mortem interdum antecedit. Id enim plerisque atrabile consistit. Et Lysandro Lacedaemonio proxime ante obitum genus id ulcerum emersit. Adde Aiacem, et Bellerophontem, quorum alter penitus ad insaniam prorupit, alter loca per sequebatur deserta. Unde illud Homeri</hi></p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/></l>
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/></l>
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/></l>
</lg>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Quin etiam plerosque alios ex heroum ordine morbo eodem laborasse compertum est. Annis vero posterioribus Empedoclem, Socratem, Platonem, et alio complures viros insignes hoc fuisse habitu novimus, atque etiam partem ordinis poetarum ampliorem. Nam et multos id genus hominum morbi, ob eiusmodi habitum corporis exercent, et aliqui suapte natura in eos ipsos affectus perspicue vergunt: ommes tamen fere, ut dictum iam est, natura huiusmodi <reg orig="exstitêre" TEIform="reg">exstitere</reg>.</hi></p>
<p TEIform="p">Ergo causam refert in bilem, <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quibus valde multa, calidaque bilis inest, maniaci, et ingeniosi, et amatores, et adiram, cupidit atesque propensi sunt.</hi> Nec aliter Plato Magister Aristotelis, cum eos ait pollere ingenio, qui furore corripi, et concitari solent. Democritus quoque censuit, ingeniosissimos quosque furore corripi solitos, quod si accuratius causam cognoscere tibi animus est, Caelium consule li. 17. var. lect. cap. 5.</p>
<p TEIform="p">His etiam hoc addendum, maxima ingenia crebro desultoria esse, volatica, semper in motu, celeriter fastidiri praesentia, quae levitas, et inconstantia non in disciplinis modo profectum impedit, sed Rem publicam interdum conturbat. Itaque qui ingeniosi sunt, ingenti cura ad virtutem instituantur. Quod si ad Rem publicam veniant, recte conveniet in eos illud, quod de suo Themistocle dicebat prudens praeceptor: <hi rend="italic" TEIform="hi">Tu filis nihil mediocre eris, sed vel magrum patriae lumen, vel magna pestis.</hi> Itaque ingenium aequabile, constans, bonum, quod labor provehat, exacuatque quam nimis celere, versatile, acutum, promptum malo. Magnitudo ingenii, si abest virtus, magnos errores gignit.</p>
<p TEIform="p">§. 10. Denique maxima ingenia solent etiam esse praecocia, at quaetalia sunt, brevia sunt, et evanida. Hermogenes annorum octodecim, Rhetoricen conscripsit, quae ab omnibus cum admiratione legebatur, magnoque in honore fuir, prodigio praematurae erudtionis et eloquentiae, sed anno aetatis vicesimo quarto, mente lapsus deridiculo fuit. Iocis etiam exagitatus, alii dicebant, recte Homerum verba, <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> vocasse quod ea velut alas Hermogenes abiecisset. Alii <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. Hermogenes cum inter pueros puer ageret senex, cum inter senes, puer erat. Seneca egregie describit praecoces illos fructus, de cons. ad Marciam cap. 23. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quid tu, Marcia, cum videres senilem in iuvene prudentiam, victorem omnium voluptatum animum, emendatum, carentem vitio, divitias sine avaritia, honores sine ambitione, voluptates sine luxuria appetentem, diu tibi put abas illum sospitem posse contingere? Quidquid ad summum pervenit, ad exitum properat. Eripit se, aufertque ex oculis perfecta virtus: nec ultimum tempus exspectant, quae in primo maturuerunt. Ignis quo clarior sulsit, citius exstinguitur: vivacior est, qui cum lenta, difficilique materia commissus, fumoque demersus, ex sordido lucet: eadem enim detinet causa, quae maligne alit: sic ingenia quo illustriora, breviora sunt. Nam ubi incremento locus non est, vicinus occasio est. Fabianus ait, quod nostri quoque parentes videre, puerum Romae fuisse, statura ingentis viri: sed hic cito decessit, et moriturum brevi nemo non prudens dixit: non poterat enim ad illam tatem pervenire, quam praeceperat. Ita est indicium imminentis exitii maturitas, et appetit finis, ubi incrementa consumpta sunt.</hi></p>
<p TEIform="p">Quod de corpore fieri cernimus, id de ingenio quoque, quod a corporis constitutione, et temperatura dependet, dicendum esse, multorum detrimenta docuerunt.</p>
<pb id="s0220" n="220" TEIform="pb"/>
</div2>
<div2 id="CoPK.04.08" n="8" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT VIII. <hi rend="italic" TEIform="hi">Certae morum Regulae studiosis praescribendae.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. ACADEMIAE per Europam optimis legibus, institutisque fundatae, ac munitae sunt, omnibus etiam Gymnasiis particularibus tamquam cuidam Rei publicae parti sua statura, et regulae leguntur. Mihi sane videtur Christiani, ac studiosi adolescentis officium complexa Societas iis legibus, quas auditoribus suis praescripsit. Sunt autem hoc ordine descriptae.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">REGULA PRIMA.</emph></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Qui discendi causa Societ atis Iesu Gymnasium frequentant, intellegant, Deo iuvaute, non minus curatum iri pro viribus, ut pietate, ceterisque virtutibus, quam ut ingenuis artibus imbuantur.</hi></p>
<p TEIform="p">Duplex adeundi Gymnasii finis, primus et optimus: Virtus pietasque secundarius: eruditio. Merito sane; litterae sine virtute callidum magis faciunt, quam bonum. Onerant, non iuvant Rem publicam. Turpe Seneca iudicabat esse: Venire cum tabellis ad philosophum, ut verba, non res excipiant. Idem esse debet docenti, et discenti finis, idem propositum; Prodesse vult doctor, prosicere discipulus, infundere hic virtutem, ille recipere. Sic vero habent regulae communes praeceptorum studiorum inferiorum. i. <hi rend="italic" TEIform="hi">Adolescentes, qui ni Societatis disciplinam traditi sunt, sic Magister instituat, ut una cum litteris, mores, etiam Christianis dignos inprimis hauriant.</hi></p>
<p TEIform="p">Rationes quibus id consequantur praescribunt regulae sequentes:</p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">1. Feratur autem eius peculiaris intentio, tam in lectionibus, cum se occasio obtulerit, quam extra eas, ad teneras adole scentium mentes obsequio, et amori Dei, ac virtutum, quibus ei placere oportet, praeparandas: sed praecipue ea, quae sequuntur, observet.</hi></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">2. Orationem brevem ante scholae initium dicat aliquis, ad id institutam: quam Praeceptor, et Discipuli omnes aperto capite, et flexis genibus attente audient: ante lectionis vero initium, ipse praeceptor signo crucis se muniat aperto capite, et incipiat.</hi></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">3. Missae et contioni curet ut intersint omnes, missae quidem cottidie, contioni vero diebus festis: ad quam praeterea bis saltem singulis hebdomadis eos in quadragesima mittat, aut etiam pro regionis consuetudine ducat.</hi></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">4. Doctrina Christiana in classibus praesertim Grammaticae, vel in aliis si opus sit, feria sexta, aut sabba thoediscatur, ac memoriter recitetur, nisi forte alicubi, et a novis discipulis etiam saepius recitanda videretur.</hi></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">5. Piam cohortaionem, vel doctrinae explicationem feria item sexta, aut sabbatho habe at per semihoram: hortetur autem potissimum ad orandum Deum cottidie, praecipue vero ad coronam B. Virginis, aut officium cottidie recit andum, ad excutiendam conscientiam vesperi, ad sacramenta paenitentiae, et Eucharistiae <corr sic="frquenter" resp="transcriber" TEIform="corr">frequenter</corr>, acrite obeunda; ad vitandas noxias consuetudines, ad vitiorum detestationem, ad virtutes denique colendas Christiano homine dignas.</hi></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">6. Privatis etiam colloquiis, eadem ad pietatem pertinentia inculcabit, ita tamen, ut nullum ad religionem nostram videatur allicere: sed si quid huiusmodi cognoverit, ad confessarium reiciat.</hi></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">7. Litanias Beatissimae Virginis Sabbatho sub vesperum in sua classe recitari iubeat, vel, si moris sit, in templum ad easdem cum ceteris audiendas ducat: pietatem vero in eandem Virginem, et Angelum etiam custodem discipulis diligenter suadeat.</hi></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">8. Lect onem spiritualem praesertim de Sanctorum vitis vehementer commedet: contra vero non solum ipse ab impuris scriptoribus, et omnino in quibus sit aliquid, quod bovis moribus nocere queat, iuventuti praelegendis abstineat; sed ab iisdem etiam extra scholam legendis discipulos, quam maxime potest, deterreat.</hi></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">9. Confessiones singulis mensibus, ut a nemine omittantur efficiat: iubebit autem eos tradere suum in schedula de scriptum nomen, cognomen, et classem Confessariis, ut schedulas postea recognoscens, quinam, defuerint, intellegat.</hi></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">10. Oret Deum saepe pro suis discipulis, eosque religiosae vitae suae exemplis aedificet.</hi></p>
<p TEIform="p">Nec mirari quempiam oportet, tantae nobis curae esse pietatem, et virtutem, cum id omnibus propositum esse debeat, ut vivere potius, quam disputare norint. Turpe est quosdam multos annos in facrario virtutum consedisse, et ne colorem quidem duxisse. Reprehendit id olim Seneca Epist. 10. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quid ni noverim? pertinacissimos quidem, et assiduos: quos ego non discipulos philosophorum, sed inquilinos vocu. Quidam veniunt ut audiant, non ut discant: sicut in theatrum voluptatis causa ad delectandas aures, oratione, vel voce, vel fabulis ducimur. Magnam hanc auditorum partem videbis, cui philosophi schola, diver sorium otii sit. Non id agunt, ut aliqua illic vitia deponant, ut aliquam legem vit accipiant, ad quam mores suos exigant, sed ut oblectamento aurium perfruantur. Aliqui tamen et cum pugillaribus veniunt, non ut res excipiant, sed verba: quae tam sine profectu alieno discant, quam sine suo audiant. Quidam ad magnificas voces excitantur, et transeunt in affectum dicentium, alacres vultu et animo: nec aliter concitantur, quam solent Phrygii iibicinis sono semiviri, et ex imperio furentes. Rapit illos, instig atque rerum pulchritudo, non verborum inanium sonitus. Si quid acriter contra mortem dictum est, si quid contra fortunam contumaciter, invat protinus, quae audias facere. Afficiuntur illi: et sint quales iubentur, si illa animo forma permaneat, si non impetum insignem protinus populus honesti dissuasor excipiat. Pauci illam, quam conceperant, mentem domum perferre potuerunt. Facile est auditorem concitare ad cupiditatem recti. Omnibus enim natura fundamenta dedit, semenque virtutum: omnes ad omnia ista nati sumus: cum irritator accessit, tunc illa animi bona velut sopita excitantur.</hi></p>
<p TEIform="p">Si igitur gentilibus philosophis curae fuit, ut virtutibus, aut sane virturum colore adolescentes imbuerent, multo id magis ad Christianos professores pertinebit, hos enim religionis sanctitas, officii obligatio, parentibus debita fidelitas impellere debet, ut primam vivendi rationem esse ducant.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">REGULA II.</emph></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">§. 2. Eam quisque classem frequent abit, quae illi post examen a Praefecto fuerit assignata.</hi></p>
<p TEIform="p">Iure optimo, ac merito, qui enim se praeceptori committit, ut ab eo scientiarum pulcherrimarum decora, laurumque capiat, non potest illi praescribere qua methodo docendum sit. Ignarus viae ductor non debet esse illius, qui omnia indicia, omnes mercuriales aceruos cognitos habet. Magnus error aliquando auditorum, saepius parentum; Velle magistro, aliquando, et Academiis praescribere. Qui ordinem tradendarum disciplinarum magistro praescribit, quamvis indoctiorem
<pb id="s0221" n="221" TEIform="pb"/>
se fateatur professione discendi, sapientiorem tamen docendi profitetur. Tumor ille animi disciplinis plurimum obstat. Dum quisque altiorem gradum scholarum anteannos, scientiamque conscendere nititur, fundamenta non discit, ideoque nec superiora intellegit. Hunc, inquiunt, praecepterem non intellego, has tricas non capio. De se quisque vix incorrupte iudicat, maxime de ingenio, cuius amandi, publicandique immane cacoethes omnibus est insitum.</p>
<p TEIform="p">Geometricis <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>, et commentationibus se Alexander aliquando dediderat, cumque, ut sit in rebus abstrusissimis, summae difficultates, attentionem, subtilitatemque summam requirerent: Regio fastu docenti im perabat, clarius ut illa diceret: cui ille vere ac recte: <hi rend="italic" TEIform="hi">Omnia illa, omnibus aeque difficilia esse,</hi> nec enim fortuna ingenium praestat, sed fastu saepius obvelat. Praeceptorem igitur habeat, qui necessaria doceat, qui fundamenta ponat, quae si fatiscant, ruinam struit, qui altius extulit aedificium doctrinae. Optime proficiut, qui primi laboris opera, tardius conspiciunt. Qui affatim in diotam angusti colli, vinum infundit, praecipuam partem perdit. Modum ingenii iuvant, quae accommodata sunt, moderato labore acuuntur, maiore sub fafce cadunt. Plurimis properatio obfuit, dum mutatione scholarum, profectum aestimant: quasi non eundem in locum indoctus penetrare possit.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">REGULA III.</emph></p>
<p TEIform="p">§. 3. <hi rend="italic" TEIform="hi">Singulis saltem mensibus, omnes peccata confiteantur, ac Missae sacrificio cottidie constituta hora, contioni vero diebus festis, decenter intersint:</hi></p>
<p TEIform="p">Tria lex illa continet; Sacrae exomologese os menstruae, sacrae missae cottidianae, sacrae concinis per festos dies praeceptum Ita constit. p. 4. c. 16. <hi rend="italic" TEIform="hi">Diligenter curetur, ut qui litteras discendi gratia ad Universitates Societatis se conferunt, simul cum illis bonos, ac Christianis dignos mores addiscant: ad quod multum iuverit, si omnes singulis saltem mensibus semel ad consessionis sacramentum accedent; si Missam cottidie, contionem singulis diebus festis (cum ea fiet) audient. Ex praeceptoribus autem quisque hoc a suis discipulis praestari curabit.</hi></p>
<p TEIform="p">Adiungit constitutionum declaratio, si quis illa non praestiterit, atque etiam dissolutus, et aliis offendiculo sit, expellendum e scholis.</p>
<p TEIform="p">Non ignoro haec ab haereticis rideri, diris devoveri, a politicis contemni, a levibus neglegenter obiri: At Societas habet ea in re multos, et praeclaros auctores. Primo confessio a primaeva Ecclesia in usu fuit. Clem. Ep. 1. ad Iaco. Dionys. ad Demophilum, Orig. in Psal. 32. Eus. l. 5. c. 27. et l. 6. ca. 27. Cypr. l. de lapsis. <hi rend="italic" TEIform="hi">Videt Deus corda et pectora singulorum, et iudicaturus est, non tantum de factis, sed et de verbis, et decogitationibus nostris, omnium mentes, voluntatesque conceptas in ipsis adhuc clausi pectoris latebris intuetur. Denique quando et fide maiores, et timore meliores sunt, qui quamvis nullo sacrificii aut libelli facinore constricti: quoniam tamen de hoc vel cogitaverunt, hoc ipsum apud sacerdotes Deidolenter et simpliciter confitentes, exomologesim conscientiae faciunt animi sui pondus exponunt, salutarem medel am parvis licet, et modicis vuineribus exquirunt, scientes scriptumesse, Deus non deridetur.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 4. Verum religionis controversias nunc attingere institutum meum non est: nec vero necessarium est. Ipsi enim confessionis Catholicae irrisores hoc anno, quo opinionis suae Iubilaeum imaginantur, in programmate die tricesimo Octobris assixo, confessionem praescribunt.</p>
<p TEIform="p">Est ergo ad remissionem peccatorum necessaria confessio, ut vere August. l. 50. hom. 49. <hi rend="italic" TEIform="hi">Nemo sibi dicat, occulte ago, apud Deum ago, novit Deus qui mihi ignoscit, quia in corde ago. Ergo sine causa dictum est: Quae solveritis interra, soluta erunt in caelo? Ergosine causa sunt claves datae Ecclesiae Dei? Frustramus Euangelium Dei? Frustramus verba Christi?</hi></p>
<p TEIform="p">§. 5. Cum autem menstruam confessionem requirimus, idcirco facimus, ut maiore puritate Deo serviant, delicta fugiant, contra tentationes Diaboli, mundique insultus instruantur. Magnum frenum est peccaturo, aliena praesentia, magnum etiam si novit peccati fore quandoque accusatorem, et testem. Constat sane illo remedio plurimosa peccatis retrahi, dum sciunt, nullum esse ullius criminis secretum Nec grave igitur videri debet nec malis, nec bonis. Non malis, quia nihil illis utilius, quam continuo contumacia exire, liberari morbo, Deum sentire placatum, Diaboli dominatum excutere.</p>
<p TEIform="p">Non bonis, hoc est, pauca, vel levia peccantibus, (nemo enim non peccat) facile est enim a levibus, et cottidianis absolvi. D Chrysostomus, Hieronymus, alii suadent, ut cum quispiam peccatum commiserit, primo quoque tempore, se sacerdotum curationi submittat, si enim te serpens virulenta lingua percusserit, non annos, non menses, ne dies, ne horas quidem exspectas, sed veneno nondum ad vitalia diffuso remedia exquiris, vulnus autem, tartareo dente anguis antiqui, animae intimis fixum penetralibus, aeternae mortis periculo desaeviens neglegles?</p>
<p TEIform="p">§. 6. Alterum est, ut missae sacrisicio cottidie intersint Mallem bonis litteris tempus illud impendi, obicit Politicus. Immo tempus summo bono impenditur, a quo et litterae, et animus litterarum capax. Quantum est, quod de viginti quatuor horis, dimidia numinis cultui consecratur? Si bonorum decimas Deo reddere iustum, cur tibi nimium videtur, temporis quadragesimas octavas dedicare illi, in quo vivimus, et sumus, qui nobis spatia temporum extendit, qui solem suum oriri facit super iustos et iniustos: Potentissimum autem orationis genus est, cum Deo praesente, oblationis tempore, vota funduntur. A Estimavit hoc suis numeris Sanctus Chrysostomus hom 24. in 1. Corint. <hi rend="italic" TEIform="hi">Accedamus ergo ad eum cum fervore, et ar dente caritate, ne subeamus supplicium. Nam quo fuerimus maioribus affecti beneficiis, eo magis puniemur, quando visi fuerimus indigni beneficio. Hoc corpus, etiam iacens in praesepi, reveriti sunt Magi: et viri impii, barhari patria, et domo relicta, et longam viam confecerunt, et cum venissent, cum multo metu et timore <reg orig="adorârunt" TEIform="reg">adorarunt</reg>. Imitemur ergo vel barbaros, nos caelorum cives. Nam illi quidem, cum et in praesepi vidissent, et in tugurio, neque tale quicquam vidissent, quale tu nunc, cum magna accesserunt reverentia. Tu autemnon in praesepi vides, sed in altari, non feminam eum tenentem, sed sacerdotem astantem, et spiritum cum magna copia, ea quae sunt proposita supervolantem. Non solummodo hoc ipsum corpus vides sicut illi, sed nosti eius et virtutem, et dispensationem, et nihil ignoras ex iis quae per ipsum effecta sunt, ut qui in omnibus mysterii sis exacte, et accurate initiatus. Nos ergo ipsos excitemus, et formidemus, et longi maiorem, quam illi barbari, ostendamus reverentiani,</hi>
<pb id="s0222" n="222" TEIform="pb"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">ne si temere et inconsiderate accesserimus, in nostrum caput ignem congeramus.</hi></p>
<p TEIform="p">Et lib. 6. de sacerdotio. <hi rend="italic" TEIform="hi">Per id tempus, et Angeli sacer doti assident, et caelestium potestatum univer sus ordo clamores excitat, et locus altari vicinus in illius honorem, qui immolatur, Angelorum choris plenus est: id quod credere abunde licet, vel exstanto illo sacrisicio, quod tunc peragitur. Ego vero, et commemorantem quendam audivi, cum diceret senem quendam, virum admirabilem, ac cui revelationum mysteria multa divinitus fuissent detecta, sibi narrasse, se tali olim visione dignum habitum a Deo fuisse; ac per illud quidem tempus derepente Angelorum multitudinem conspexisse (quatenus aspectus humanus ferre poterat) fulgentibus vestibus indutorum, altare ipsum circumdantium: denique sic capite inclinatorum, ut si quis milites praesente Regestantes videat.</hi></p>
<p TEIform="p">Quid igitur mirum, si ad Christum, qui cottidie incruento sacrificio offertur, et sumitur, nos cottidie discipulos ducimus? eos illi sistimus, cum illis, et pro illis oramus. Olim multi omni die Eucharistia animas reficiebant, etiam domi secreto: Nos saltem hactenus maiores imitemur, ut publicae Liturgiae preces iungamus.</p>
<p TEIform="p">§. 7. Tertium est ut sacrae contioni diebus festis intersint. Accendit enim animos, et pectora ignis ille divinus, oleum est caritatis sensim resrigescentis. Amb. ser. 18. in illa verba: <hi rend="italic" TEIform="hi">Ignitum eloquium tuum,. Accende hunc primum ignem in mentibus tuis, ut Christi tibi lume effulge at. Hoc igne urebatur rubus, et non exurebatur. Urit enim sermo divinus, ut corrigat conscientiam peccatoris, non exurit ut perdat. Hic ignis hebetare, hic ignis exstinguere materialium saeva flammarum consuevit incendia. Denique Hebraei hoc igne succensi, fornacis ardentis vaporem, nec timere, nec sentire potuerunt. Merito ergo bonus servus, diligit ignitum Domini eloquium, quo induitur charitas, quae excludit timorem. Pulchre autem addidit, nimis; quia omnis quidem doctor inflammat audientis affectu, sed supra omnes est sermo Dei, divisiones artuum, et intima penetrans medullarum. Tripliciter ergo describe tibi ignitum eloquium Dei, vel quod mundat, vel quod accendit, vel quod illuminat audientes.</hi></p>
<p TEIform="p">Concilium Tridentinum non studiosos modo, sed omnes omnino fideles, ad sacras contiones invitat. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quia vero Christianae Rei publicae non minus necessaria est praedicatio Euangelii, quam lectio, et hoc est praecipuum Episcoporum munus; statuit et decrevit eadem sancta Synodus, omnes Episcopos, Archiepiscopos, Primates, et omnes alios Ecclesiarum Praelatos teneri per se ipsos, se legitime impediti non fuerint, ad praedicandum sanctum Iesu Christi Euangelium. Si vero contigerit Episcopos, et alios praedictos, legitimo detineri impedimento: iuxta formam generalis Concilii viros idoneos assumere teneantur, ad huiusmodi praedicationis officium salubriter exsequendum.</hi></p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">REGULA IV.</emph></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">§. 8. Explicationi Catechismi singulis hebdomadis omnes intersint, eiusque compendium ediscant, ut a magistris fuerit constitutum.</hi></p>
<p TEIform="p">Ita quoque regula quarta praeceptorum praescribit. Id frequenter animo revolvet suo, tam praeceptor, quam auditor, maiore cura erudiendos esse doctrina Christiana eos, qui iam olim characterem domini, tesseram imperatoris sui receperunt, quam sint illi, qui ex Iudaeis, aut gentibus ad Ecclesiam aspirant; Tirones enim qui iam sacramentum dixerunt, quique in legiones Ecclesiae cooptati sunt, ad cottidianam pugnam instruendi, et roborandi sunt, nec enim in leges Imperatoris, sine communi castrorum periculo committunt. Qui iam fratres sunt, animum fraternum docentis requirunt. Scripsit Augustinus librum de Catechizandis rudibus, in quo et rationem catechizandi edocet, et contra sastidium, eadem semper repetentium, armat catechistas.</p>
<p TEIform="p">Quicumque magister in sacra fide parvulos instruit, summo opere taedium evitabit, quo fit, ut nec eloquenter, hoc est accommodate ad parvulorum captum dicat, et languide serpat oratio, quae in audientibus oscitantiam, non alacritatem pariat. Insigne documentum est August. libr. de catechizandis rudibus ca. 12. <hi rend="italic" TEIform="hi">Iam vero si usitata, et parvulis congruentia saepe repetere fastidimus, congruamus eis per fraternum, paternum, maternumque amorem, et copulatis cordi eorum et iam nobis nova videbuntur. Tantum enim valet animi compatientis affectus, ut cum illi afficiuntur nobis loquentibus, et nos illis discentibus, habitemus in invicem: atque ita et illis quae audiunt, quasi loquantur in nobis, et nos cum illis discamus quodammodo, quae docemus. Nonne accidere hoc solet, cum loca quaedam ampla, et pulchra, vel urbium, vel agrorum, quae iam nos saepe videdo sine aliqua voluptate praeteribamus, ostendimus eis qui antea numquam viderant, ut nostra delectatio, in eorum novit atis delectatione renovetur? Et tanto magis, quanto sunt amiciores: quia per amoris vinculum, in quantum in illis sumus, in tantum et nobis nova fiunt, quae vetera fuerunt. Sed si in rebus contemplandis aliquantum profecimus, iam nolumus eos quos diligimus laetari et stupere, cum intuentur opera manuum hominum: sed volumus eos in ipsam arcem, consiliunive institutoris attollere, atque inde exurgere in admirationem, laudemque omnicreantis Dei, ubi amoris fructuosissimus finis est: quanto ergo magis delectarinos oportet, cum ipsum Dominum iam discere homines accedunt, propter quem discendae sunt, quaecumque discenda sunt, et in eorum novitate innovari, ut si frigidior est solito nostra praedicatio, insolita eorum auditione fervescat.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 9. Video nonnullos adolescentum in oratoria facultate sedulos, in pangendis versibus laboriosos, in graeca lingua addiscenda etiam molestiarum victores, in spinetis Dialecticae, pro fundis Physicae, arcanis Metaphysicae, Mathematicisque scientiis diligentes, in sacra doctrina statim fatigari, vel enim omnino non veniendi causas praetexunt, vel cum venerint, aliorsum animos vertunt, et circumspiciendo, oscitandoque abire se velle, vel inviti ostendunt. Illi se vel ostendunt magnis vitiis implicitos, vel ita perituris scientiarum honoribus inhiare, ut in Christiana professione, animos Ethnicos gerant. Quid enim Deo tuo respondebis? Totos dies Tullium, aut Demosthenem voluis, poetarum fabulas cum suavitate canminis, et creberrime cum veneno coenoso cupide ebibis, Aristoteli, et Euclidi impallescis, habiturus hoc, ut quo plura didiceris, de pluribus dubites. Et eloquia domini, eloquia casta, dulcia super mel, praestantiora lapide pretioso contemnis? Gravi morbo laborat, cui cibus optimus nauseam parat. Contingere illis solet, quod peregrinantibus, qui in hoc incumbunt, ut variorum mores hominum, flumina, et oppida describant, patrimonii sui fines, et agrorum limites ignorent, Hinc nec conscientiam suam regere, nec rationem fidei reddere, nec Iudaeo, vel haeretico, ne Idiotae quidem respondere possunt. Quod eam ob causam gravius est, quod auctoritatem habent
<pb id="s0223" n="223" TEIform="pb"/>
oratorum, philosophorum, titulum magistrorum, in Christiana fide ignorantiam puerorum. Hinc tanti contemptus magnas dant poenas, interdum religionis naufragio, inscitiam suam mundo ostentantes.</p>
<p TEIform="p">Hoc itaque consilium omnibus Gymnasiis, atque Academiis salutare esse arbitror: Nullum ut ad superiorem scholam admittant, qui ea quae in religione tradit inferior classis, discere neglexcrit. Sit examen non modo saecularis eruditionis, quae inflat, sed etiam sacrae, quae aedificat. Nemo honoribus Academicis, titulisque insigniatur, nisi se quantum oportet, etiam in Christiana doctrina exercuerit; Turpe est enim Christiano, si eum potius Platonis, aut Aristotelis, quam Christi discipulum Academia producat. Quorsum enim scientiis turgidos, et opinionibus instabiles, in rem publicam adducere attinet, Christianae veritatis ignaros?</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">REGULA V.</emph></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">§. 10. Nemo ex nostris discipulis Gymnasium cum armis, gladiolis, cultris, aut aliis eiusmodi, quae pro locis, aut temporibus interdicta suerint, ingrediatur.</hi></p>
<p TEIform="p">Nemo miretur arma removeri a Gymnasiis, quia nec militem, nec pugilem instruimus. Et sine causa arma eo feruntur, ubi pugnare non licet. Pompeius philosopho falces cum securibus submisit, et iam re, atque adeo nomine Magnus erat, quo minus serendum est, adolescentulos, gladiolos, aut sicas in sapientiae sacrario ostentare, quod tamen rarum est, et non eorum, qui bellicae rei student, sed quos inanis iactantia ferro alligavit. Vidi qui hanc legem suae dignitati adversam existimaverit, et per aream gladiatus inambulabat. Tun me discinges? arma avelli non magis, quam membra mihi nobilitas patitur. Erras <reg orig="ô" TEIform="reg">o</reg> adolescens, arma generose ponuntur, cum lege ponuntur. Animositas est superba, inter tot inermes armatum te esse. Vide leges veteres, privatis adempta arma erant, fora, compita, vici, suburbana ab inermi nobilitate terebantur, in hostem arma sumebant. Iustinianus num 17. cap. 17. <hi rend="italic" TEIform="hi">Haec enim, conservata apud te faciunt praesentem tibi cingulum diuturniorem, et gloriosiorem, si quidem super alia, neque armis uti aliquem non militantem permittes</hi> Armorum autem appellatio, <hi rend="italic" TEIform="hi">non utique tantum scuta, et gladios, et galeas significat, sed et fustes, et lapides.</hi></p>
<p TEIform="p">Sed cum priscum morem, qui hodieque multis in locis perdurat, nobis magnus auctor, ipse legislator exponat, idque de tota Re publica, quem nunc tamen haud quaquam sequimur, ostendam non posse queri adolescentes humaniorum litterarum, Philosophiae, aut Theologiae, nec iuris quidem, et medicinae auditores, si ad inermes professors, ad prudentiae aram sine armis, furorum et caedium instrumentis accedant. Novella igitur 85. sic habet: <hi rend="italic" TEIform="hi">Magnum Deum, et salvatorem nostrun Iesum Christum, et eius auxilium semper invocantes, studemus omnes subiectos nostros, quorum regimen credidit nobis Deus, illaesos, et sine calumma custodire, et inhibere bella, quae per suam consider ationem suscipientes adver sus alterutros operantur dolores, duplex ex hoc contra se supplicium inferentes, tam quod sibimet inferunt, quam quod ex legibus vesaniam eorum punientibus patiuntur.</hi></p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">CAP. I.</emph></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Volentes igitur huiusmodi mortibus homines liberare, prospeximus armifactur ae opus nullum privatum operari, solos autem illos arma facere, qui in publicis deputati sunt armisic atoriis, aut qui dicuntur fabricenses, eos autem qui operantur arma nulli vendere, privato. Sed neque qui in numeris constituti sunt armifactores, quos etiam depuatos appellant, qui de fisco annonas accipiunt, permittimus operari, aut alicui vendere arma: sed solum diligentiam habere armorum militum in numero constitutorum, in quibus militant. Sivero novum alquid faciunt, hoc offerri ab eis, et in sacro nostro inferri armamento, adiciendum ibi repositis publicis armis.</hi></p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">CAP. II.</emph></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Hoc autem observare volumus, et eos qui in ordinibus balistariorum sunt, quos per diversas statuimus civitates, ordinantes eos, et arma facere sancientes, ut et ipsi sola publica arma in armentis publicis uniuscuiusque civitatis recondita corrigant, atque renovent. Si qui vero unum aliquid armorum instruxerit, hoc similiter et ipsis inter publica arma praestent, et nulli alteri penitus vendant. Hoc quoque custodiant, qui in balistariis deputati sunt, periculo patrum civitatum, sub quibus et ipsos balistarios statuimus, et publicorum armamentorum diligentiam, atque custodiam constituimus: quatenus si qui visi fuerint, aut deputati, aut fabricensii vendentes arma, provideant per loca iudices eos suppliciis subdere, in super etiam arma ab iis qui ea comparant sine pretio auferre, et publico vindicare.</hi></p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">CAP. III.</emph></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Hanc igitur gubernante nos Deo cogitationem, per praesentem sanximus legem, in nulla civitate, aut provincia nostrae Rei publicae, habere licentiam privatos aut alium quempiam arma facere, aut vendere, aut quolibet mercari modo: sed solos eos, qui inter fabricenses referuntur, haec instruere, et deferre ad sacrum nostrum armamentum: et hoc atua celsitudine, et qui post te susceperint cingulum, custodiri sancimus: deput antibus nobis aliquos chartulariorum, qui sub tua celsitudine in scrinio sunt constituti fabricensium, periculo, quinque inter eos priorum bonam opinionem habeutes, et opportunos, qui in hac felicissima civitate, et in aliis civitatibus nostrae Rei publicae arma faciunt, requirentes, prohibeant privatos, aut etiam alios quosdam citra eos qui deputati sunt, inter fabricenses, armifacturae agere causam: et in quibuscumque compererint locis, aliquos privatos hoc audentes, haec auferre, et fisci applicare armamento. Si autem inter operarios privatos artifices oportunos invenire potuerint: hos, si voluerint, in militis statuere, et in descriptione nomina eorum facere, et destinare, nobis descriptionem artificum: ut per sacrum nostrum rescriptum in illis statuantur locis, in quibus sunt publicae fabricae, quatenus ipsi operantes arma, et de fisco annonas accipiant, hoc enim facto, et subtiliter observato a praedictis per sonis, licentia penitus nulli dabitur, neque civitates inhabit antibus privatis, neque villas incolentibus rusticis, armis uti adversus alterutros, necesque praesumere, et ex hoc plurimos homines occidi, publicas vero perire functiones, dum terrae cultores vitam amittere metuentes, fugapropter timorem utuntur. Oportet ergo eos, qui diriguntur a tua celsitudine ex memorato, fabricensium scrinio ad prohibendos privatos armorum factores, confessionem accipere etiam per loca iudicum, et subiectorum eis officiorum, et civitatum defensores, et patres, quia nihil valebunt de cetero horum quae a nobis prohibita sunt, aliquid agere: sed quae per praesentem sancita sunt legem, custodient, poenam et in pecuniis, et in ipsum formidantes caput. Sancimus enim magnae quidem Alexandriae iudicem neglegentem, quae nobis sancita sunt, viginti auri librarum exoluere poenam, et cingulo cadere: et huis officium similiter auri librarum</hi>
<pb id="s0224" n="224" TEIform="pb"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">viginti dare poenam, et capitale subire supplicium: aloiarum vero provinciarum iudices damnum quidem decem librarum auri sustinere, similiter autem et ipsos casui cinguli subiacere, et eorum officia. Defensores autem, et patres civitatum, trium librarum auri multari poena, et in capite sustinere periculum, si quod tale factum comperientes non punierint aut hoc agere valentibus non nuntient, sed latere permiserint.</hi></p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">CAP. IV.</emph></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Ut autem palam fiant quae a nobis prohibita sunt, a privatis, et aliis quibusdam, citra eos qui in sacris nostris fabricensibus referuntur, fieri, aut privatis vendi arma: et hoc per praesentem legem significari curavimus. Prohibemus enim privatos operari et emere arcus, et sagittas, et spathas et enses quae vocare consueverunt semispathia, et quae vocantur Zabae, sive loricae, et contos, et quolibet modo vel figura factas lanceas, et quae apud Isauros nominantur monocopia, et appellatos sit ninos, seu missilia: insuper et aspidas, sive scuta, et galeas, seu cassides, non enim ista alii cuidam instruere sinimus, praeter eos, qui deputati sunt in sacris nostris fabricensibus, solos autem fieri et vendi a privatis, et privatis vendi permittimus cultellos minores, quibus nullus in proeliis utitur. Praesentem igitur legem generalem tua celsitudo in hac proponat regia civitate, nec non et per alias civitates nostrae rei publicae, ut omnes agnoscentes quae placuerunt nobis haec observent.</hi></p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">CAP. V.</emph></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Denunciamus autem futuris praeesse huiusmodi custodiae chartulariis ex memorato fabricensium scrinio, quia ex neglegentia non solum pecuniarias sustinebunt poenas, sed etiam in corpore supplicia patientur, et militia cadent, insuper nec ipsum ulterius permitti a nobis scrinium in huiusmodi adesse sollicitudine, sed aliis committi fabricensium curam.</hi></p>
<p TEIform="p">Haec veteres; Ego vero admiror in quibusdam Academiis studiosos armatos incedere, contendere, provocare, depugnare, noctu etiam armatos discurrere, quod Nero et nequissimi fecere, obvios superbe appellare, invadere, ferire, quod urbanorum est latronum, adeo ut licentia armorum infamia pericula, latrociniaque e siluis, lustrisque in urbes, et politissimorum hominum phrontisteria exciverit. Neque enim ignoramus urbes esse, in quibus ipsius Iustitiae, et sacrae Themidos alumni, se mutuis vulneribus conficiant, et cives, inquilinosque nefarie oppugnent. Quales illos olim iustitiae interpretes, aut legum praesides sperabit res publica, qui velut ad latrocinia instituerentur, ita grassantur. Quid igitur suades? Quid enim? Princeps Martiis hisce pullis leges militares ponat, quandoquidem Academicam mansuetudinem ferocula iactantia aversantur. Leges militiae Germanicae e castris ad Academias reducendae sunt. Spirae anno 1570. de equitibus ita sancitum est.</p>
<p TEIform="p">L. 66. <hi rend="italic" TEIform="hi">In expeditionibus porro, excubiis, vel in ipso processu sub plenis vexillis, velin ipsa vigiliarum statione, nemo alterum armata manu invadito, aut ad monomachiam provocato: hoc qui faxit, apraefectis qui praesentes adfuerint, vinctus tribuno equitum aut iudicio sistitor.</hi></p>
<p TEIform="p">L. 67. <hi rend="italic" TEIform="hi">Nemo in alterum, sive in castris, sive extra castra sclopum exonerato; aut armis quemquam retrorsum, vel averso vultu stantem aggreditor; nec alterum ad equestre certamen provocato; nec quovis modo ulli insolenter vim inferto, sub poena decernenda ex iure equestri.</hi></p>
<p TEIform="p">L. 68. <hi rend="italic" TEIform="hi">Nemo seu interdiu, seu noctu, in tentoria, seu papiliones aliorum insolenter irruito, nec vim inferto, sub poena gravissima, et declaratione iuris equitum.</hi></p>
<p TEIform="p">L. 73. <hi rend="italic" TEIform="hi">Nemo inimicitias discordiasque inveteratas, tum in castris, tum in praesidiis, expeditione durante, renovato, neque ex proposito vindicare conator: sed omnes huiusmodi negotia, vel supprimunto, vel per Tribunum equitum, eiusque praefectos componi permittunto, vel viaiuris ordinaria utuntor: qui secus faxit, poena legitima multator.</hi></p>
<p TEIform="p">L. 74. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quisquis duos, pluresue inter se dissidentes, veletiam arma in se mutuo stringentes, aut praesens conspexerit, aut absens ex aliorum relatione cognoverit, pacem inter partes dissidentes componito: factiosi vero, re composita, pacem inter se stabilit am, durante expeditione, sine ulla contradictione observanto.</hi></p>
<p TEIform="p">De peditatu sic loquuntur leges. L. 29.</p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Duellis temerariis omnes, et singuli sub poena capitis super sedento, familiari vero conver sationi, paci, et animorum coniunctioni sedulo studento.</hi></p>
<p TEIform="p">30. <hi rend="italic" TEIform="hi">Sclopis, hastis, armisque similibus, in duellis, sub militari sacramento, non utuntor: gladii vero, cuique pro vitae suae defensione, qua caesim, qua punctim conceduntor.</hi></p>
<p TEIform="p">31. <hi rend="italic" TEIform="hi">Odium, rancoremque inveteratum alto pectore delite scentem, nemo in ulla bellica expeditione renovato, nec se ullo modo, excepta via iuris, qua verbo, qua opere vindicato, quicumque vero hanc constitutionem transgressi fuerint, aut ei contraveverint, iudici sistuntor, et examinata causa, honore vitave plectuntor.</hi></p>
<p TEIform="p">32. <hi rend="italic" TEIform="hi">Nulli etiam factiones inter partes diversas excitanto: si vero inter quos contentiones inimicitiaeque exortae fuerint, proximi quique sidelitter, et sine ullo per sonarum respectu, diribitores sese ipsi prima, altera, tertiaque vice constituunto: cui compositioni si quis deinde non acquieverit, ei, is qui illum occiderit, poenam debit am inflixerit: qui vero diribitorem, vel inermem invaserit, is iudicio sistitor, et post sufficientem rei disquisitionem, capite plectitor.</hi></p>
<p TEIform="p">33. <hi rend="italic" TEIform="hi">Qui vero adhuc alterum, vel gladio peteret, vel eundem in ipsum proiectaret, seu ante, seu post diremptam contentionem, vita multator.</hi></p>
<p TEIform="p">34. <hi rend="italic" TEIform="hi">Ut gravia incommoda, periculaque praecaveantur, si inter duos, pluresue contentiones exortae, vel etiam ad arma perventum fuerit, nulli sese unius potius, quam alterius partis fautores, sed pugnae diremptores exhibento: huius vero legis transgressores, pro arbitrio belli ducis puniuntor.</hi></p>
<p TEIform="p">Quo malorum perventum est, ut ne castrensi quidem modestia regi possint omnium artium, et virtutum studiosi adolescentes? At erepta libertate difftuet iuventus. Praestat bene discedere, quam male manere. Sed nec tamen omnes fugabuntur, temerarii, thrasones, imperiti, quique studiosorum privilegiis ad nequitiam utuntur, solum vertent. Plures advenient, nam disciplina trahit, dissolutio fugat.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">REGULA VI.</emph></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Abstineant omnino a iureiurando, a contumeliis, iniuriis, detractionibus, mendaciis, a ludis vetitis, a locis etiam noxiis, vel a Praefecto scholarum interdictis, denique a rebus omnibus, quae morum honestati adversantur.</hi></p>
<p TEIform="p">Hisce de rebus aliud monere necesse non est, quam illa vitia praecipue studiosis vitanda esse. Certe quo quisque doctior est, eo opus est meliorem esse: verum his de vitiis satis dictum est libro tertio.</p>
<pb id="s0225" n="225" TEIform="pb"/>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">REGULA VII.</emph></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">§. 11. Intelligant in iis, quae ad mores et studia bonarum artium spectant, cum praecepta sive admonitiones minus proderunt, Magistros in ipsis puntendis, officio non defuturos: qui aut poenas recusarint, aut spem emendationis non ostenderint, aut cateris molesti, sine exemplo suo per niciosi fuerint, sciant; se ex nostris scholis esse dimittendos.</hi></p>
<p TEIform="p">Verum esse quod Plato censuit, iam ante docui; nempe deliciis omnes fieri deteriores. Verba Platonis sunt <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>: <hi rend="italic" TEIform="hi">id est, delicias puerorum mores reddere difficliores, morosos, iracundos, et quilevibus occasionibus vehementer percellantur; contra vero nimiam, et feram servitutem, eorundem mores reddere humiles, illiber ales, ab humanae societatis commerciis abhorrentes, ac proinde tales, qui ad omnem consuetudinem, et familiarit atem plane sint inepti.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 12. Verum nunc alia quaestio vertitur: An poenarum terrore, regi debeant adolescentes, quae quia longior est, et singularem locum deposcit, aliitempori reserluo. Hoc solum moneo, iustum esse, ab Academiis eos exsulare, qui nec emendationis spem praebent, et aliis scandalo sunt. Gavisus sum hanc legem scholarum, etiam bellico Senatusconsulto, a Germanis principibus esse approbatam. Nam de equitibus lege 45. ita sancitur. <hi rend="italic" TEIform="hi">Dominicis item diebus, et quotie scumque ad officia divina, seu Contiones signum datur, tam domini, nobilesve, quam eorundem famuli ad audiendum verbum Dei, et sacrum Missae officium sedulo incumbunto: quique interim in symposiis, tabernis, aliisque scandalis, levitatibusque dicatis locis deprebenderetur, poena multator, habita ratione delicti: si quidem famulus fuerit, vinculis carcereque constringitir: Sin dominus, nobilisve, ab equitum magistro vel quovis alio Praefecto verbis acriter increpator: Si vero nullam emendationem ostenderit, et prius apud Tribunum militum reus sactus fuerit, secundum iur a equitum tandem ei denuntiabitur, futurum ut hac etiam de causa, si a publico scandalo, impiaque vivendi ratione omnino non desisteret, publica iuris denunctat ione ad aliorum exemplum exauctoretur.</hi></p>
<p TEIform="p">Iam olim impietas castra infamat:</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Nulla fides, pietasque viris, qui castra sequuntur.</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Venales animae, ibi fas, ubi maxima merces.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">At comitia augustissimi consessus in Germania, etiam nobilium impietatem poena, et inhonesta missione persequuntur. Quod si castra offensionibus, et malis exemplis purganda censent proceres, cum tamen in castris pauci sint, qui malo exemplo non sint. Quid faciendum est in tenerrima iuventute, quorum innocentia, et imbecilla est, et incauta? Totam ego civitatem, in qua Academia constituenda est, templi instar esse optarem, sed quia ab ea puritate recessum est, habenda est summa cura eorum, qui sub nomine studiosorum vitia sua, quibus ipsi pereunt, aliis affricant. Verum id non faciunt, quibus gratuis, et lucrosius est multos potius auditores, quam diScipulos numerare.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">REGULA VIII.</emph></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">§. 13. Omnes, suis quique Magistris obtemperent; rationem vero studendi ab illis praescriptam, tum in scholis; tum domi quam diligentissime servent.</hi></p>
<p TEIform="p">De oboedietia cuius rationem Deo, Rei publicae, parentibus re ddere omnes oportet, dicam cum exposuero, quo honore praeceptorem discipuli prosequi teneanrur. Methodus res tam est necessaria, quam ipse labor studendi. Magna pars, optimorum ingeniorum, dum viam ignotam ingressi sunt, a meta aberrarunt.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">REGULA IX.</emph></p>
<p TEIform="p">§. 14. <hi rend="italic" TEIform="hi">Serio animum ad studia, et constanter adiciant, sint in scholis mature frequentandis assidui, in audiendis, et recolendis praelectionibus, ceterisque obeundis exercitationibus diligentes. Quod si quid minus assequantur, aut si quid dubitent, magistrum consulant.</hi></p>
<p TEIform="p">Quod studiosani iuventutem maximo periculo studiorum, et morum infestat, est otii dulcedo. Magnum malum, quia nihil agendo, omnia evertit, nec sructu modo privat desides, sed vires ipsas memoriae, ingenii, iudicii, enervat.</p>
<p TEIform="p">Diligentes igitur, industrios, gnavos adolescentes requirunt, quibus Stimula otium excutiat, quos Agenoria in scamma producat, quibus Strenuarobur, perseverantinmque donet. Discutiat et otii, et adolescentiae vitia, docto, et pulchro labore florens aetas, quo uno praecipue delinimenta desidiae fugiet. Interrogatus quidam Thessalus, quinam e popularibus suis nequisimi essent? Respondit eos, qui a bello feriati essent. Ego libere respondeo, si sallor, fallor certe in paucissimis: Nulli me adolescenri fidere, nisi in quo industriam, diligenriam, laborem video. Qnantumcumque compositi videantur ad probitatem vultus, licet verba, gestusque sanctitatem praeferant, omnium templorum limina terant, non credo religionem, virtutem, castitatem illis cordi esse, si otio delectantur, non est desidiosa, non est marcida pietas, non magis, quam superba. Vita caret illa affectatio, quia officio suo deest, ideoque mox in tabem solvitur. Studiosus es? virtutem exerce; litteras, scicntias addisce. Prima pars pietatis est, vocationi sue parere, parentum voluntati obsequi. Ipsum corpus otio languescit, et frigidis morbis opprimitur, si. Galeno credimus. Animus vero penitus obbrutescit. Magna in laude pono Gymnosophistarum exercitationes, et iuventutis institutionem, nobis etiam adimitandum propositam: Vocatos enim adolescentes ad mensam, ante, quam fercula apponerentur; quidnam ad eam usque horam egissent, interrogabant; Utrespondendiverecundia onerarent eos, qui otiose diem transegissent; laudeexcitarentalios, quorum aliquo in opere spectabilis fuisset industria.</p>
<p TEIform="p">§. 15. Audiant diligentiam plus quam humanam, et qua possunt, sequantur. De maiore Plinio sic scribit plinius minor: <hi rend="italic" TEIform="hi">Erat acre ingenium, incredibile studium, summa vigilantia. Lucubrare a Vulcanalibus incipiebat, non auspicandi causa, sed studendi statim a nocte multa: hieme vero ab hora septima, vel cum tardissime, octava, saepe sexta. Erat sane somni paratissimi, non numquam etiam inter ipsa studia instantis, et deserentis. Ante lucem ibat ad Vespasianum Imperatorem: nam ille quoque noctibus utebatur: inde ad delegatum sibi officium. Reversus domum, quod reliquum temporis, studiis reddebat. Post cibum saepe, quem interdiu levem, et facilem veterum more sumebat aestate, si quid otii, iacebat in sole, liber legebatur, annotabat excerpebatque. Nihil enim umquam legit, quod non excerperet. Dicere etiam solebat, nulluesse librum tam malum, ut non aliqua ex parte
<pb id="s0226" n="226" TEIform="pb"/>
prodesset. Post Solem plerumque frigida lavabatur. Deinde gustabat dormiebatque minimum. Mox, quasi alio die, studebat in cenae tempus. Super hanc liber legebatur, annotabatur, et quidem cursim. Memini quendam ex amicis, cum lector quaedam perperam pronuntiasset perperam, revocasse, et repeti coegisse. Huic avunculum meum dixisse: Intellexeras nempe; cum ille annuisset. Cur ergo revocabas? Decem amplius versus hac tua interpellatione perdidimus. Tanta erat parsimonia temporis. Surgebat aestate a cena luce, hieme intra primam noctis, sed tamquam aliqua lege cogente. Haec inter medios labores, urbisque fremitum. In secessu solum balinei tempus studiis eximebatur. Cum dico balinei, de interioribus loquor. Nam dum distringitur, tergiturque, audiebat aliquid aut dictabat. In itinere quasi solutus ceteris curis, huic uni vacabat. Ad latus notarius cum libro, et pugillaribus, cuius manus hieme manicis muniebantur, ut ne caeli quidem asperitas ullum studii tempus eriperet: Qua ex causa Romae quoque sella vehebatur. Repeto me correptum ab eo, cum ambularem: Poteras, inquit, has horas non perdere. Perire enim omne tempus arbitrabatur, quod studiis non impenderetur. Hac intentione tot ista volumina peregit electorumque commentarios CLX. mihi reliquit, opisthographos quidem, et minutissimis scriptos: qua ratione multiplicatur hic numerus. Referebat ipse, potuisse se, cum procuraret in Hispania, vendere hos commentarios Largio Licino cccc. milibus nummum, et tunc aliquanto pauciores erant. Nonne videtur tibi recordanti quantum legerit, quantum scripserit, nec in officiis ullis, nec in amicitia principum fuisse? Rursus, cum audis, quid studiis laboris impenderit, nec scripsisse satis, nec legisse? Quid est enim, quod non aut illae occupationes impedire, aut haec instantia non possit efficere? Itaque soleo ridere, cum me quidam studiosum vocant, qui, si comparer illi, sum desidiosissimus. Ego autem tantum, quem partim publica, partim amicorum officia distringunt? Quis ex istis, qui tota vita litteris adsident, collatus illi non quasi somno, et inertiae deditus erubescat? Extendi epistulam, quamvis hoc solum, quod requirebas, scribere destinassem, quos libros reliquisset. Confido tamen haec quoque tibi non minus grata, quam ipsos libros, futura, quae te non tantum ad legendos eos, verum etiam ad simile aliquid elaborandum, possunt aemulationis stimulis excitare.</hi></p>
<p TEIform="p">Neque minor Senecae diligentia. Epist. 8. <hi rend="italic" TEIform="hi">Tu me, vitare turbam iubes, secedere, et conscientia esse contentum: Ubi illa praecepta vestra, quae imperant in actu mori? Quid? Ego tibi videor interim sedere? In hoc me recondidi, et fores clausi, ut prodesse pluribus possim. Nullus mihi per otium dies exit: partem noctium studiis vindico: non vaco somno, sed succumbo, et oculos vigilia fatigatos, cadentesque, in opere detineo.</hi></p>
<p TEIform="p">Hoc est serio studiis animum applicare. Non hoc moneo, ut cum Demosthene contra amnium cadentium fragorem declametis, ut lapilli sori impositis, caninam litteram a lingua extorqueatis; non ut ritu Carneadeo, etiam in mensa speculationum Enthusisamus manus a cibo avocet, multo minus ut cum Democrito oculos eruatis, ne animi intentionem alio vertant. Monstra sunt illa Carneadea, et Democritea, vivam, vegetamque diligentiam requiro, quae rebus humanis animos non subducat, sed accommodet. Utilis sit Rei publicae pariter opera, et otium operosum.</p>
<p TEIform="p">§. 16. In ipsis lectionibus, summam cum modestia attentionem requiro. Refert Strabo lib. 15. Geographiae, Apud Brachmanas Indorum philosophos, non licuisse loqui, non sternutare, non exscreare, quod si cui incuria, velnatura huiuscemodi quippiam extorsisset, poena erat ad unum diem auditorio excludi. Oscitationem censura, quasi vomitum perstringebat, animi enim vagam securitatem, praesentibus minime intentam, signisicare putabant. Gellius quoque tradit lib. 5. cap. 20. In Academia Attica, ne risum quidem permissum fuisse initio. Summa itaque cura audire convenit, ne tot praesentibus hominibus, loqui parietibus praeceptor videatur.</p>
<p TEIform="p">Consulendi quoque in rebus dubiis, et sine inepto pudore, magistri; Multi enim non prosiciunt, quia ignorationem profiteri non audent. Repetendae igitur, ruminandaeque lectiones, et si quid dissicultatis occurrat, e magistro discenda solutio. Ita constitutiones nostrae monent p. 4. cap. 3. §. 3.</p>
<p TEIform="p">Etreg. comm. 11. <hi rend="italic" TEIform="hi">Post lectionem in schola, vel prope scholam maneat saltem per quadrantem, ut possint ad eum interrog andum auditores accedere: et lectionum rationem interdum exigat, curetque ut eea repttantur.</hi></p>
<p TEIform="p">Talem suis se discipulis Attalus exhibuit, quem Seneca gratus discipulus laudat Ep. 108. Haec nobis praecipere Attalum memini, cum scholam eius obsideremus, et primi veniremus, et ultimi exiremus: Ambulantem quoque illum ad aliquasdisputationes evocaremus. Non tantum paratum discentibus, sed obvium.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">REGULA X.</emph></p>
<p TEIform="p">§. 17. <hi rend="italic" TEIform="hi">In scholis ne hac illac divagentur; sed in suis quisque sub selliis locisque modesie ac silentio sibi ac suis rebus intenti sint, neque schola egrediantur, nisi facta a magistro exeundi potestate. Ne scamna, cathedram, sellas, parietes, ianuas, senestras, neque aliud quidpiam pingendo, scribendo, scalpello, aliave ratione deturpent, seu notent.</hi></p>
<p TEIform="p">Huic legi exponendae non immoror, quia ex se, et themidos dictamine manifesta est; Nec in illam nisi a pueris, aut puerilibus delinquitur.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">REGULA XI.</emph></p>
<p TEIform="p">§. 18. <hi rend="italic" TEIform="hi">Pravas aut etiam suspectas aliorum consuet udines fugiant; cum ii, tantummodo versentur, quorum exemplo et consuetudine in litterarum studio virtautut umque proficiant.</hi></p>
<p TEIform="p">Errorem in Re publica puto, quod non datur actio pravae amicitiae, et consuetudinis. Quantum enim esset praesidium, si dies illi dici posset, si praetor actionem daret in eum, qui cum improbo versaretur? Magnum malum est, semperque erit, Rei publicae, et scholarum, pravorum societas: morbi enim, pestis, et rabies contagione se vulgant, sanitas in socium non tansfunditur. Omnes ergo optimos quibuscum conversentur, eligant, eos cum quibus conspecti non erubescant: a quibus fructum, non ignominiam colligant. Aliquid semper mali propter vicinum malum, ab Academiisnumquam omnia mala absunt, saepe adsunt plurima. Sunt in omni Academia <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>, sub eodem tecto hirundines, quae garritu et immunditia molestae sunt. Optime monuit Pythagoras <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>; <hi rend="italic" TEIform="hi">ea quae curvis sunt unguibus non alere.</hi> Sed tamen contractis armis illa se quoque insinuant, nec nisi postquam nocuerunt, manifesta fiunt.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/></l>
</lg>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Catulum Leonis omnis quidem civitas alit,</hi> Sed leonis esse naturam ignorat, cum factus fuerit leo, damno suo intelleget. Omnis similitudo ad conciliandum
<pb id="s0227" n="227" TEIform="pb"/>
amorem est efficax, sed maxime studiorum. Scitum est illud:</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/></l>
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/></l>
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/></l>
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/></l>
</lg>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Seni senex linguam suavissimam habet, et puero puer, et mulieri mulier, ager agro, et qui inselicit ate constictatur, illi qui eadem expertus est.</hi></p>
<p TEIform="p">Cavendum etiam in ipsa virtutum schola; severe, sed vere dictum est: <hi rend="italic" TEIform="hi">cum scorpionibus habitas.</hi> Scorpiones sunt quorum societas pestifera est; qui arcuata cauda celeriter percutiunt, et eodem telo, quo vulnus aperiunt, etiam venena infundunt, fist alatum enim gerunt aculeum; Improbi quoque sodales arte se in samiliaritatem insinuant, et eademarte perimunt. Scorpii semper cauda in istu est, nulloque momento meditari cessat, ne desit occasioni. Ferit obliquo ictu, et inflexo. Hos quia internoscere non licet omnes, lege eos iubentur fugere, quicumque cognoverunt. Quod si quispiam hominibus publice infamibus familiariter utatur, merito honestiorum consortio depellitur; nam tam impia societate suam iam famam ipse proscripsit.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">REGULA XII.</emph></p>
<p TEIform="p">§. 19. <hi rend="italic" TEIform="hi">Alibris pernicicosis, et inutilibus legendis prorsus abstineant.</hi> Serio hoc agendum omnibus Academiarum rectoribus, ut malos libros excutiant. Certe reg. 8. professorum nostrorum id exigit. <hi rend="italic" TEIform="hi">Lectionem spiritualem prasertim de sauctosum vitis vehementer commendet: contra vero non solum ipse ab imipuris scriptoribus, et omnino in quibus sit aliquid, quod bonis moribus nocere queat, iuventuti praelegendis abstineat: sed ab iisdem etiam extra scholam legendis, disicipulos quam maxime potest, deterreat.</hi></p>
<p TEIform="p">Eadem mente const. p. 4. cap. 5. et eius declaratio. <hi rend="italic" TEIform="hi">In libris Ethnicis litterarum humaniorum nihil quod bonestari repugnet, praelegatur. Reliqnis ut spoliis Aegypti societas uti poterit. Christianorum opera quamvis bona essent, si tamen malus fuerit auctor, legenda non sunt; ne ad auctorem aliqui afficiantur. Et convenit, ad particularia descendendo, qui libri sint praelegendi tam in humanioribus, quam in aliis disciplinis, qui vero praelegi non possint, constituete.</hi></p>
<p TEIform="p">Et cap. 14. <hi rend="italic" TEIform="hi">Generatim illi praelegentur libri, qui in quavis facultate solidioris, ac securioris doctrinae habebuntur. Nec illi sunt attingendi, quorum doctrina, vel auctores suspcti sint. Hi tamen particulatim in quavis universit ate nominentur. In Theologia legetur vetus et novum Testamentum, et doctrina scholastica D. Thom. et in ea, quam positivam vocant, eligentur ii auctores, qui ad scopum nostrum magis convenire videbuntur.</hi></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Quod attinet ad libros humaniorum litterarum Latinos, vel Graecos, abstineatur in universitatibus quoque, quemadmodum in Collegiis, quoad eius fieri poteru, ab eis muentuti praelegendis, in quibus sit aliquid, quod bonis moribus nocere queat; nisi prius a rebus, et verbis inhonestis purgati sint.</hi></p>
<p TEIform="p">Et declaratio. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quamvis liber suspicione malae doctrinae vacet, cum tamen suspectus est auctor, legi eum non convenit. Solet enim opus in causa esse, ut qui legit, ad auctorem afficiatur: et auctoritas quam apud ipsum habet in iis, quae bene dicit, possiet postmodum aliquid per suadere ex iis, quae male dicit. Rarum est etiam aliquid veneni non admisceri in iis, quae a pectore venem pleno egrediuntur.</hi></p>
<p TEIform="p">Et de libris humanioris litteraturae sic statuit: <hi rend="italic" TEIform="hi">Si aliqui ommno purgari non poterunt, quemadmodum Terentius, potius non legantur: ne rerum qualitas animorum puritatem offendat.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 20. Neque vero queri hic quisquam potest. Si de rebus obscenis loqui flagitiosum est, cur eloquentiam in illis explicandis desideres? Plurima sane hodie sunt vitiorum in libris irritamenta, et mala studiosius leguntur; hoc ad Rem publicam pertinet, ut quae monetae cudendae leges severas tuetur, eadem etiam de libris statuat, nam plus est, animos quam fidem commerciorum corrumpi. Documenta quae doctissimus noster Delrio in sacris adagialibus in hanc rem profert, ipsius verbis legi malo. In Ecc. 12. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quod si diversa, et discrepantia disputaveris, et curiosit ate nimia huc atque illuc animum deduxeris, etiam in uno libro multi sunt libri. Unde dictum est, ex multiloquio non effugies peccatum: talibus igitur libris non est finis. Bonum enim et veritas certo sine concluditur: malitia vero atque mendacium sine sine sunt: et quanto plus requiruntur, tanto maior eorum series nasicitur Con sentiunt Alcuinus, Liran. Arboreus, et alii, nisi quod hi potissimum intorquent contraipsos scriptores, nam:</hi></p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">----tenet in satiabile multos scribendi cacoethes:</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">quod certe strictioribus adhus legibus paresset coerceri, ne quid non recognitum a censoribus edatur in lucem; et mala manu si quid editum, expurgetur. Catholici pectoris hoc votum est: at 101. Scaligeri in elencho diuctum; Expurgatorios indices habere, Marranorum est: haretuo, et a rect a fide apostata, digna gnome est.</hi></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Alii etiam doctrinam Salomonis lectoribus utilem, et quidem merito, censent. Prudenter Ioan. Terus; Qui ab uno illo libro scripturae sacrae disicedit, et ad multos illos, hoc est, ad varia hominum commenta se convertit, is numquam perveniet ad verum sinem, qui Deus est: vel nunqnam perveniet ad veram scientiam. Sicut Paulus ait; semper discentes, numquam ad scientiam verit at is pertingunt, qui omni vento doctrinae moventur. Sicut igitur, non temere quaevis esculenta, citra delectum, palato ad mittimus, nisi antea simus per omniacerti: sic quoque, immo multo diligentius curandum est, ne quaslibet quorumlibet nugas tua lectione digneris. Primum enim illud tantum corporis periculo agitur: alterum vero istud animae. Sic ille, qui prior Olympiodorus, enumer at genera voluminum, a quibus nos arcet Salomon; Nempe 1. gentium volumina et monumenta, qui scilicet alter alterius evertunt et impugnant sententias, semperque inter se gravissimum bellum gerunt, 2. haereticorum invicem dissidentium libros, 3. recentia Iudaeorum volumina et secundaria, (hoc est, Deuterotica Thalmudistarum) quae infinita sunt prope, et fabulis conserta. Dum enim scripturas novis quibusdam siguris interpretari student, in ridiculas fabulas et genealogias conversi sunt, et traditiones ediderunt a sententia scriptoris longe aberrantes: de his ultimis lector adire poterit Nicolai Ser aru nostri comment arium de Rabbmis: de haereticis res nota et expedita, et Ecclesia calculo itidem probata; de gentium libris, non aeque moderatio in his et delectus, non penitussuga consulitr: dixi fusie in praefatione Tragici siyntagmatis ad aeterna dignum memoria Lavinum Torrentium, patriae meae tum Episcopum.</hi></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Addo dunt axat eruditi et piipatris sententiam: Isiodorus is est Pelusiota, lib. 2. epist. 3. ad Timotheum; quem excitans ad sacrae sripturae studium, commemorata eius dignitate; utilitate, dulcedine, concludit; ex saecularis sapientiae externa eruditione tantum nobis instar apiculae colligendum, quantum ad nostram philosophiam</hi>
<pb id="s0228" n="228" TEIform="pb"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">conducit: reliquum valere iubendum, <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. Finem facio cum Quintiliani monito libr. 10. institutionum oratoriarum cap. 1. Optimis assve scendum, et multa magis, quam multorum lectione, formanda mens, et ducendus est color.</hi></p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">REGULA XIII.</emph></p>
<p TEIform="p">§. 21. <hi rend="italic" TEIform="hi">Nec ad publica spectacula, comoedias, ludos, neque ad supplicia reorumeant, neque per sonam ullam in externorum scenis agant, nisi data prius a magistro, vel a praefecto Gynmasii potestate.</hi></p>
<p TEIform="p">De spectaculis libro tertio dixi, quae si quis legere voluerit, suo hanc legem suffragio probabit.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">REGULA XIV.</emph></p>
<p TEIform="p">§. 22. <hi rend="italic" TEIform="hi">Sincerum animum purumque conservare, ac divinis legibus summa diligentia obtemperare nitantur: Deo vero ac sanctissimae virgini Deiparae, ceterisque Sanctis persaepe, atque ex animo se commendant. Angelorum opem assidue, praecipue vero angeli custodis, implorent. Modestiam tum alibi semper, tum in templo, atque in schola potissimum servent.</hi></p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">REGULA XV.</emph></p>
<p TEIform="p">§. 23. <hi rend="italic" TEIform="hi">In rebus denique atque actionibus omnibus ita se gerant; ut facile quivis intellegat, eos non minus virtutum vitaeque integritatis esse, quam litterarum doctrinaeque studiosos.</hi></p>
<p TEIform="p">Haec igitur non modo suae salutis gratia, verum etiam scholarum, et academiarum honori consulentes, magno studio curabunt. De pietate, et virtutum studio libris duobus iam egi, quae tamen studiosis litterarum, utpote nobilioribus Christianae iuventae membris, potissimum commendo.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.04.09" n="9" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT IX. <hi rend="italic" TEIform="hi">Professores scientiarum in honore habendos esse.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. PRAECEPTUM de honorandis parentibus <hi rend="italic" TEIform="hi">primum est in promissione,</hi> proemium illius observantiae, est longaevitas. Inpartem parentum veniunt animorum formatores, eruditionis fontes, et sapientiae, virtutumque clarissimi auctores, parentum igitur honorem illi quoque merentur. Nec Alexander minus se Aristoteli, quam Philippo, immo amplius debere, et agnovit, et regia voce professus est. Quod a Philippo ut viveret, ab Aritotele, ut bene viveret, accepisset. Tota res hisce paucis definiri potest.</p>
<p TEIform="p">§. 2. Professores publico cornmodo, divinaeque gloriae immensos quos sustinent, labores consecrare debent, non vitae mollis, et quietae delinimenta, non honorum vana quaerere, hoc enim cum in omni munere turpe sit, in sapientiae candidato sane est turpissimum. Quis enim ferat pulcherrimarum, abditissimarumque rerum, laboriosissimam cognitionem, ipsiusque doctrinam virtutis, rebusfoedissimis, atque inanissimis servire? Non debent a fine, optimoque excidere illi, qui ad finem, optimumque alios deducunt.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Praeceptores honorare debent, non modo discipuli, sed eorum quoque parentes, et Res publica. Parentes quidem, quia eos, quasi alios parentes filiis delegerunt. Nec minus de institutione discipulorum, rationem Deoreddere coguntur, quam de educatione parentes. Deposita ergo animarum apud eos resident, et vigilant, pro aliis rationem reddituri. Qua in causa, quorundam parentum superba est ingratitudo, et in magistros contumeliosa; dum filiorum, vel domesticos paedagogos, vel publicos professores contemptui habent; docent enim, et filios contra praeceptores insurgere, quos perniciosa opinione imbuunt. Atque eo tandem recidit, miserae domus calamitas, ut postquam filius magistrum accusavit, pater credidit, mater damnavit, illo exemplo parentes petantur, neque enim, parentum observans est, qui iniurioso pede in magistrum proruit. Nec dignus est oboediente filio pater, quem docuit erga magistrum esse ingratum. Nullum ex omnibus, qui sese magistris, disciplinaeque contemptores opposuerunt, novi, de quo non mater ploraverit. Insigne exem plum honorandi magistri, Optimus Imperator Theodosius nobis proponitur, de quo Nicephor. libr. 17. cap. 23. <hi rend="italic" TEIform="hi">Sub idem tempus, imperator liberis fuit virtutis magistrum praeficere volens, Arsenio illi, cuius gloria terram sub soleomnem pervagata est, invento, eos commisit: quibus ille susceptis, cum disciplina omni praeceptoris, tum liber ali educatione patris illis loco fuit. Imperator enim illum, ne quem ex imperii sublimitate conciperet metum, sed illis potius ut servis uteretur, admonuerat. Tantum vero ut id ille fecerit, abest, ut insigni modestia, et moderatione diver sum potius fecerit. Et cum derepente Theodosius, ad eos aliquando venisset, pueros quidem cum splendore magnifico considentes, Arsenium autem, inter docendum eis astantem reperit. Qua de causa Imperator indignatus, cum illos insignibus principalibus nudavit, tum sempiterna memoria dignum, et vere imperiale illud verbum est proloquut us: Si tales se praebituri essent, ut mores vitamque suam ad disciplinam, et leges Dei componerent, propensum et illum fore, ut eis imperium in manus tradat, ad civium et subditorum commodum et utilitatem accommodatum: sin minus, conducibilius eis esse dixit, ut sic privati vitam exigerent, quam doctrina nulla, cum periculo imperarent.</hi></p>
<p TEIform="p">Publico etiam honore eos prosequi princeps, et Res publica tenetur; Nam eos Deusipse honoratos voluit. <hi rend="italic" TEIform="hi">Qui docti fuerint, fulgebunt, quasi splendor firmamenti, et qui ad iustitiam erudiunt multos, quasi stellae in perpetuas aeternitates.</hi> Deinde in honorifica, splendidaque functione versantur, in artibus liberalibus, philosophia, medicina, iurisprudentia, Theologia docenda, si praeclarissimas igitur, utilissimas, ac plane necessarias res docent, si ipsos reges, ipsos gubernatores instituunt, non potest eos inhonoratos sinere res publica, nisi ipsius recti, et honesti, sit vel inscia, velcontemptrix. Isocrates Epistola, adprincipem Mityleneum, excelso, hoc est, suo loco professores doctos collocat. Primo quidem magni faciendos esse ait, bonos, et iustos Rerum publicarum gubernatores, proximum dignitatis locum tribuendum esse eruditis, qui civitatibus ornamento, auxilioque esse possunt.</p>
<p TEIform="p">§. 4. Hac lege etiam principes, atque magnates, etiam reges privatim constringuntur. Neque enim ulla regni maiestas essicit, ne parentibus, et magistris honor deferatur. Lex enim naturae est, et tabulis Mosaicis iterum inculcata, ut honorentur parentes, et nomine parentum intelleguntur magistratus, et magistri etiam, non
<pb id="s0229" n="229" TEIform="pb"/>
modo qui genuerunt. Ita rem habere docent Barbarae nationes, quae supra quam dici potest, praeceptores venerantur, <hi rend="italic" TEIform="hi">Magistros,</hi> (Sinae,) inquit Nicolaus Trigautius lib. 1. c. 8. <hi rend="italic" TEIform="hi">omnino religiosius, quam nostri, venerantur, ac tametsi alter alteri per unum diem se se pro discipulo subiecerit in qualibet scientia, vel arte, per vitam deinceps universam, eum magistrum appellat, et pro magistro colit: nam illi non nisi ad latus in quolibet congressu assidet, et magistralibus eum titulis, ac ritibus cohonestat.</hi></p>
<p TEIform="p">Honorabit igitur praeceptores etiam princeps, audiendo, aditus faciles concedendo, postulatis aequis annuendo, reos cum sine damno publicae quietis fieri potest, illi donando.</p>
<p TEIform="p">Tanto sane maiores gratias, magistro fideli princeps debet, quanto maior est sollicitudo eius, qui principem, quam qui privatum instituit. Cum enim utrobique par sit docentis molestia, illam tamen maiore fastidio, liberorum potentium fastus onerat, magno enim periculo, magnos labores subit, qui dominum suum docet.</p>
<p TEIform="p">§. 5. Qui minore magistratu funguntur in Re publica, mirari non debent; si doctores publicos, sibi interdum anteponi animadvertant. Quamvis enim potestate illi praediti sint, maior tamen honor, virtuti, et eruditioni frequenter impenditur, quam magistratui. Quia maior est eius excellentia, quam potestatis, quae sub alienis auspiciis certa lege regnat. Deinde, ut recte partem Rei publicae administrent, hoc ipsum a magistris, et doctoribus habent, nec inferiore loco ponendi, qui gubernandi scientiam docent, quam illi, qui illa utuntur. Tertio, quia ultimo tandem satraparum, et praetorum acta, a doctis examinantur, atque eorum iudicio statur. Iudicium ergo iudices illi sunt, nam vel docti esse ipsi iudices debent, vel de doctorum sententia iudicare. Olim ad magistratus, et legum interpretationem, tribunaliaque non facile admittebantur, nisi qui testimonia eruditionis, et codicillos ab Academiis adferrent. Iudicare enim regium est, quod officium imperitis, sine scelere, committere reges non possunt. Nam si is quem rebus praeficiunt, quem controversias finire iusserunt, alio praeside indiget, si ab alio iudice sententiae dictata accipere cogitur, nonne dignum est, ut honorem habeat auctori suo? Ut eum sine quo locum tueri suum non potest, quem fulcrum habet suae dignitatis, honoret?</p>
<p TEIform="p">§. 6. Variis, et magnis honoribus disciplinarum doctores olim Res publicae, regesque prosecuti sunt.</p>
<p TEIform="p">Quae vero professoribus artium, proemia persolvi solita sunt, haec enumerantur.</p>
<p TEIform="p">Primum et communissimum est, ut honora rium de publico constituatur; ne egeant illi, qui sunt veluti patres patriae, unde omnes habent, ut bene sapiant, bene vivant. Specimen est florentis Rei publicae, ut disciplinarum professoribus, praemia opulenta pendantur. Quae quidem triplicia sunt. Quidam enim privatim sibi magistros conducunt, ut nunc frequens est in aulis magnatum; et <hi rend="italic" TEIform="hi">paedagogorumcura:</hi> ita necesse est fieri apud Sinas, quorum litterae, et characteres eam habent rationem, ut ab uno, eodem tempore, vixdoceri plures possint, ut refert lib. 1. Nicolaus Trigautius. Alia sunt stipendia, quae publico professori singuli conferunt, quae consuetudo, tempore Augustini, Romae fuit; nam ipse discipulorum fraudem detestatur, qua praeceptores mercede pacta fraudabant. Non nova tamen, sed usitata iam olim fraus erat; clamat Satyricus:</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Scire volunt omnes, mercedem solvere nemo.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Tertium genus est honoratissimum, et in Re publica bene constituta ordinarie decretum, ut ex aerario professoribus solvatur; nam sic optime pauperum studiis consulitur, et maior est docentis libertas, ut cuius fortunae, a fraude discentium non dependeant. Nam illud Prodici sapientis, qui nullum gratuito docebat: <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>; <hi rend="italic" TEIform="hi">manus manum lavat, dans aliquid, accipe,</hi> ut pauperibus onerosum, ita probrosum sapientiae fuit, cum cupiditas notata est. Leges tamen civiles iubent, ut pro suo pupillo tutor mercedes, <hi rend="italic" TEIform="hi">non quas minimas poterit, sed pro patrimonii facultate, et dignitate natalium persolvat.</hi> Merito sane de Euangelio, vivit Apostolorum senatus, et de altari sacerdotes; cur non et mysten suum, ingenuae alant artes?</p>
<p TEIform="p">Res publica igitur sapientiae studiis consulat, neque enim recte Protagoram defendit Philostratus, quod ideo mercede doceret, ne vilis eruditio haberetur, quae sumptu nullo daretur, ne rerum maximarum facilitas contemptui pateret. Nam si privatas impensas, sumptus publicus antevertat, maior auctoritas docenti conciliatur, cum non modo impendiis, sed etiam approbatione magistratus, omnium studia honorantur, et sustentantur.</p>
<p TEIform="p">Recte itaque Augustus, quamvis absque sua licentia salarium ex aerario tribuere vetuerit, ob liberalem tamen artem permisit, neque enim committere in sapientiam voluit, ut qui ipse a puero artes eas impense coluerit, ut qui in castris diebus singulis declamando, legendoque sese exercuerit. Vespasianus centena sestertia Rhetoribus constituit, Antoninus decem milia drachmarum; quae pessime sustulit Iustinianus, nam stipendia liberalium artium, in omnibus urbibus sustulit, et cessantibus scholis rusticitatem, et barbariem induxit, ut docet Zonaras. Nec defendi potest, quod leges in favorem liberalium artium sanxerit, cum eas toties immutarit, et ad sua commoda detorserit.</p>
<p TEIform="p">Multo generosius rex Barbarus, sed iam Romae dominus, senatui scripsit: Cassiodorus lib. 9. Athalaricum ita scripsisse refert. <hi rend="italic" TEIform="hi">Filiorum causas iure ad patrum cognoscamus remisisse personas: ut ipsi de illorum provectu debeant cogitare, quorum interest studia Romana perficere. Neque enim credendum est, vos inde posse minus esse sollicitos, unde et generi vestro crescit ornatus, et coetui provenit assidualectione consilium. Nuper siquidem ut est de vobis cura nostra sollicita, quorundam susurratione cognovimus, doctores eloquentiae Romanae, laboris sui constituta praemia non habere, et aliquorum nundinatione fieri, ut scholarum magistris deputata summa, videatur imminui. Quapropter cum manifestum sit, praemium artes nutrire, nefas iudicavimus doctoribus adolescentium aliquid subtrahi, qui sunt potius ad gloriosa studia, per commodorum augmenta provocandi.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 7. Numquam illa stipendia nimia sunt. Scientia Philosophiae, Medicinae, Iuris, Theologiae, nulla umquam aequali remuneratione pensantur. Etiam si regnis, et provinciis earum professores
<pb id="s0230" n="230" TEIform="pb"/>
ornentur. Nero, magistro ingentes opes ultro congessit. <hi rend="italic" TEIform="hi">Tu,</hi> inquit ipse apud Tacit. ann. 14. <hi rend="italic" TEIform="hi">gratiam immensam, innumeram pecuniam dedisti: adeo ut plerumque intra me ipse voluam, ubi est animus ille modicis contentus? Tales hortos instruit, et per haec suburbana incedit, et tantis agrorum spatiis, et tam lato fenore exuberat?</hi></p>
<p TEIform="p">Non potuerunt tantae divitiae, munificentia prodigi principis accumulatae, non movere invidiam, et obtrectationem. <hi rend="italic" TEIform="hi">Calumniatores,</hi> inquit, idem Tacitus, <hi rend="italic" TEIform="hi">variis criminationibus Senecam adoriuntur, tamquam ingentes, et privatum supra modum evectasopes, adhuc augeret: quodque studia civium in se verteret: hortorum quoque amoenitate, et villarum magnificentia, quasi principem supergrederetur.</hi></p>
<p TEIform="p">Quantum vero Senecae dedit Nero? lib. 13. Tac. <hi rend="italic" TEIform="hi">Qua sapientia, quibus philosophorum praeceptis, intra quadriennium regiae amicitiae, ter millies HSS. paravisset. Romaetestamenta, et orbos, velut indagine eius capi: Italiam et provincias, immenso fenore hauriri.</hi></p>
<p TEIform="p">Nolim hunc luxum, nec Senecam excuso, nec tamen miror, cum histriones, et scenici maiora possederint, cum Narcissus et Felix, et eiusmodi portenta, regias opes flagitiosis ministeriis acquisiverint. Nostris quoque temporibus, viros doctos, magnis stipendiis illectos meminimus.</p>
<p TEIform="p">Munificentiam illam etiam Persae, Martium genus, usurparunt, Magorum praefecto in singulos menses, quatuor auri libras persolvebant, Abdias Babyl. lib. 6. Quam regia Epistola Artaxerxis ad Hystanum Hellesponti praefectum? <hi rend="italic" TEIform="hi">Hippocratis Medici Aesculapio prognati, ad me artis fama pervenit, da igitur operam, ut aurum illi tribuas, quantum vult, aliaque quorum indiget, et eum ad me mitte, erit enim par honore, summis in Persia viris: Et si quis in Europafuerit vir clarus, hunc amicum domui nostrae redde, minime parcens pecuniae, viri enim quamquam potentes, haud facile inveniunt, quod honeste cupiunt. Vale.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 8. Alterum honoris genus quod eos principes, vel ipsi adire, atque audire, vel magna honoris significatione et humani accersere solerent. Supersunt apud Laert. lib. 9. litterae Darii ad Heraclitum humaniores, quam pro fastu barbaro. <hi rend="italic" TEIform="hi">Rex Darius auditor tuus esse cupit, particepsque Graecae eruditionis fieri: Venias igitur statim ad conspectum meum, ac regiam domum. Apud me enim aderit tibi omnis honor, privatusque omnis, cottidieque sollicita observatio, et grata collocutio, vitaque tuis moribus probabilis.</hi></p>
<p TEIform="p">Dionysius immanis, et superbus tyrannus, vittata nave Platonem vocavit, albisque quadrigis, venientem in litore excepit. Non eruditionis, aut virtutis aestimatione, sed quod opinionem ex philosophi familiaritate conciliare, et spem mitioris regni, praebere subditis studeret.</p>
<p TEIform="p">Magnus Pompeius quamvis illa humanitate non clarior, certe laudatior fuit, quam tribus ex totidem orbis partibus triumphis.</p>
<p TEIform="p">Rhodum enim pertransiens ex Asia, omines bonarum artium professores audivit, qui cum ipsi cumulatissime satisfacerent, singulis auri talentum obtulit: Voluit autem Possidonium nobilissimum Philosophum visere, Cic. 2. Tusc. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quem ut vidisset, et salutavisset, honorificisque verbis prosecutus esset, moleste se dixit ferre, quod eum non posset audire. At ille, tu vero, inquit, potes, nec committam, dolor corporis efficiat, ut frustratantus vir ad me venerit. Itaque narrabat, eum graviter, et copiose de hoc ipso, Nihilesse bonum, nisi quod honestumesset, cubantem disputasse.</hi></p>
<p TEIform="p">Nec modo adiit, sed fasces laureatos, et victricia insignia illi submisit, nec ianuam viri eruditi, quasi imperio suo sacratiorem, a lictore pulsari voluit. Mireris hoc in Pompeio, quod philosopho se submisit, quem patria, non nisi morte, privatum reddere potuit; Sensit sine dubio Pompeius, aliquid in Possidonio bonum, sua maiestate venerabilius, et consensit laudantium multitudo. Id verbis expressit Antigonus Epist. ad Zenonem, ut est apud Laert. lib. 7. <hi rend="italic" TEIform="hi">Ego fortuna me quidem, et gloria vitamtuam anteire existimo: ceterum disciplinis, studiisque liberalibus, et perfecta felicitate, quam tu possides, longe abs te praecelli sentio. Quocircate orare statui, ut ad me proficiscaris, id mihi persuadens te preces meas minime irritas fieri passurum. Tu igitur modis omnibus enitere, ut tuo conturbernio fruamur, certo sciens, non mei tantum, sed omnium Macedonum eruditorem fore. Nam qui Macedoniae regem erudit, eum et subditos quoque instruere ad fortitudinem, et probitatem certum est. Nam cuiusmodi fuerit dux, tales ut plurimum subditos fieri necesse est.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 9. Tertio loco honor ille tribui magistris solet, ex professoribus, ut illi, qui in publicis functionibus constitutisunt, sociari sibi illos non modo optent, sed legibus etiam teneantur. Iubentur autem praesides <hi rend="italic" TEIform="hi">eos honorificentia, et praemiorum spe provocare, quorum sibi prudentiam necessariam arbitrantur.</hi> Contemnerenon possunt eos, quorum sapientiam sibi necessariam vident; nam revera natura sic comparatum est, ut qui valt <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> intellectu, et prudentia, imperet, qui inferior est, pareat. Tanti hoc veteres aestimarunt, ut Caelium iureconsultum adeo superbum Cicero iudicet, ut a Caesare <hi rend="italic" TEIform="hi">consuli</hi> malit, quam <hi rend="italic" TEIform="hi">inaurari;</hi> qui enim consulit, alienam praestantiam agnoscit, qui inaurat, avaritiam servilem exprobrat. Hinc et factum ut Persarum reges, aut eruditi essent, aut ab eruditis, quos Magos vocarunt, regerentur.</p>
<p TEIform="p">§. 10. In gratiam doctorum publicorum, etiam populis, urbibusque multae concessae sunt immunitates, vel donata delicta. Ptolomaeus humanissime septuaginta interpretes invitans, et excipiens, miraculo concordium versionum attonitus, Iudaeos ingentibus beneficiis affecit. Sulla Athenis, propter mortuos pepercit: Indignum enim homine existimavit, domicilium humanitatis exscindere. Alexander Aristoteli, stagiram suam solo aequatam, exstruxit. Lampsacum Anaximeni donavit, cum enim eam obsideret, videretque eum egressum deprecatorem futurum, iureiurando asseruit, se non praestiturum quod peteret: Sed ille, <hi rend="italic" TEIform="hi">peto,</hi> inquit, <hi rend="italic" TEIform="hi">ut Lampsacum deleas.</hi> In quo quid potius mirer nescio, sollertiamne Anaximenis, qui regem contra votum suum iurare coegit: an animum Alexandri, qui putaret preces viri docti, non nisi iuramento opposito, retundi posse; quique plus unius preces phisolophi, quam hostium moenia, atque arma formidaret. Alexandrum imitatus est Augustus, qui Alexandrinis propter Areum in philosophia praeceptorem ignovit. Quantum ab illo diversus, qui Senecam vitiis suis gravem occidit?</p>
<p TEIform="p">§. 11. Civilibus honoribus multos condecoratos,
<pb id="s0231" n="231" TEIform="pb"/>
iudicio principum constat, sola eruditionis praerogativa. Pharao Iosephum, Darius Danielem, Gratianus Ausonium, Antoninus Proculum, et si vetera placent Achilles Phoenicem praeceptorem extulit, dignumque iudicavit qui secum regnaret.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>.</l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Pari mecum iureregna, et dimidium honoris accipe.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Fuit ille privatus magnatum, in suos praeceptores amor; Imperatores alii, ut studia excitarent, in omnes munifici fuerunt. Theodosius, et Valentinianus magistros, quorum opera probata fuit, illis qui sunt ex vicaria dignitate connumerarunt. Vicariorum dignitas comitum, et ducum par fuit: Comitivam etiam caedem illis leges permittunt. S. Basilius magnopere in hoc incubuit, ut bonis artibus, moribusque, filii Cappadocum instituerentur, eosque cum in eruditione profecissent, enixe ad magnos honores, curabat evehendos. Constantinus quoque ingenia, largitate, et honorificentia excitavit.</p>
<p TEIform="p">§. 12. Statuas etiam, et columnas, immo aras aliquando eruditioni antiquitas erexit. Romani Proeresio statuam locarunt, <hi rend="italic" TEIform="hi">Regina urbium eloquentiae regi,</hi> ut Eunap. refert, sed nimis sane ambitiose. Melius Romani iidem Pythagorae, tamquam sapientissimo exoraculo statuam fecerunt, ut Plutarch. in Numa refert. Nam quod idem praestiterunt Alcibiadi, tamquam fortissimo, graviter errarunt. Mithridates rex Ponti, meliore iure hoc praestitit Platoni. Verum statuarum honor, pluribus deinde communicatus est, cum Orbilius Pupillus marmorea donatus fuerit, ut auctor est Suetonius. Alexander Ciceronis, et Virgilii statuas in larario consecrarat, ut refert Lampridius. Universa Graecia Gorgiae Leontino in aede Apollinis Delphici, auream statuam posuit, ceteris aurata dumtaxat honoratis. Val. lib. 8. 16.</p>
<p TEIform="p">Pythagoram Crotoniatae virum magnis honoribus affecerunt, mortui domum in templum Cereris consecrarunt, quod indignum putarent, sub illo tecto habitare homines dissimiles viro tam sapienti. Magis miror Macedones, Eurypidi monumentum exstruxisse, cum litteris minus essent culti. Spartani etiam contra morem suum egerunt, poetices, et philophiae inimici, cum captis Thebis, Pindari aedibus inscripserunt:</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>:</l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Poetae domum ne incendite.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Magnus et doctus Aragoniae rex Alphonsus, Ciceronis etiam villae parcendum ratus est, in Caietana enim obsidione saxa, et ligna pro tormentis, machinisque peti prohibuit, asseruitque malle se numquam tormentis uti, quam tanti oratoris praedium violare. Causa cur tantus illis honor deferatur, est nota, quam et Sigismundus quibusdam reddidit; Indignantibus enim quod homines doctos altius provehere videretur, respondit: <hi rend="italic" TEIform="hi">se eos merito amare, quos praecellere natura voluit.</hi></p>
<p TEIform="p">Quemadmodum igitur stulte principes faciunt, qui consiliarios prudentes, et gnavos facile dimittunt, vel tenuitate stipendii abscedere cogunt; quia illi cupide mox a maioribus principibus accersuntur, ita et in doctorum virorum neglectu peccant, quostum primum, cum dedecore provinciae suae abiisse intellegunt; cum apud alios in dignationem venisse illis refertur. Si enim artibus honestis, (monet Iuu. Satyr. 3.)</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Nullus in urbe locus, nulla emolumenta laborum,</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Res hodie minor est, heri quamfuit, atque eadem cras</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Deteret exiguis aliquid Proponimus illuc</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Ire, fatigatas ubi Dadalus exuit alas.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Nam revera ut ille noverat, et inculcat Sat. 7.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Paenituit multos vanae, sterilisque cathedrae,</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Sicut Thrasymachi probat exitus, atque secundi</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Carinatis, et hunc inopem vidistis Athenae,</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Nil praeter gelidas ausaeconferre cicutas,</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Honorem ergo princeps, Res publica, parentes, atque in primis discipuli, suis praeceptoribus debent, quem cum magnum impenderint, numquam meritis aequalem dabunt: manebit in tabulis maior summa debitorum, quae numquam nisi agnoscendo, et amando dispungetur.</p>
<p TEIform="p">Testis mihi est Valentiniani filius Gratianus, qui Ausonio praeceptori in haec verba scripsit, <hi rend="italic" TEIform="hi">Cum de Coss. in annum creandis mecum solus volutarem, ut me nosti, atque ut facere debui, et te velle scivi, consilium meum ad Deum retuli. Eius auctoritati obsecutus, te consulem designavi, declaravi, et priorem nuncupavi. Trabeam palmatam tibi misi, in qua D Constantinus pater noster intextus est. Solvi quod debui, et adhuc debeo quod solvi.</hi></p>
</div2>
<div2 id="CoPK.04.10" n="10" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT X. <hi rend="italic" TEIform="hi">Poenis, et plagis moderatis iuventutem in officio continendam esse.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. NE haec quidem cura a Re publica aliena est. Mollem, et delicatam educationem esse matrem insolentiae, radicem nequitiae, superbiae, et iracundiae fomentum alio loco docui, nunc disputo, an omnis punitio intra verborum acrimoniam, ad sobrietatem vitae, et labores aetati iuvenili convenientes consistere debeat, an vero verberum, et flagellorum metu, impetus improvidorum animorum sint coercendi?</p>
<p TEIform="p">Magnos habet aetas illa, quae sui arbitra nondum esse potest, pro immunitate corporis patronos, e Graecis Plutarchum, ex Latinis Quinctilianum. Maior auctoritas Plutarcho, expertae sapientiae viro; nam Quinctilianum discipulorum protervia, et dissolutio, non absque nota infamiae refutavit. Argumenta tamen proponere solent. Nam primo, vapulare adolescentem deforme est. Quia vilia ingenia, et proiectae pigritiae flagris ad officium compelluntur. Generosus equus freno indiget, asinorum tarditas nec calcaribus, nec fustibus in cursum concitatur. Contumeliosa igitur verbera sunt, ingenuis corporibus adhibita. Benignitate, laude, munusculis, honoribus, magistratuum umbraticis insignibus, alacritas discentium alatur, non opprimat teneros animos sollicitudo, pavorque saevientis Orbilii, ne odisse scientias incipiant, priusquam earum gustare dulcedinem possint, cum enim radices artium amarae sint, et nulla paene voluptate condiantur, non debet earum tristitia austeritate minantis oris, et toruitate frontis, et verberum acerbitate exaggerari. Pudore, et liberalitate continere praestat adolescentes, quam metu.</p>
<pb id="s0232" n="232" TEIform="pb"/>
<p TEIform="p">Pulchre Quinctilianus. <hi rend="italic" TEIform="hi">Non sum, inquit, adeo aetatum imprudens, ut instandum teneris protinus acerbe putem, exigendamque plenam operam: nam id inprimis cavere oportebit, nestudia, qui amare nondum potest, oderit, et amaritudinem semel perceptam, etiam ultrarudes annos reformidet. Lusus hic fit, et rogetur, et laudetur, aliquando ipso nolente doceatur alius, cui invideat, contendat interim, et saepius vincere se putet, praemiis, quae cupit illa aetas, evocetur. Hi quoque versus, qui ad imitationem scribendi proponentur, non otiosas velim sententias habeant, sed honestum aliquid monentes, prosequitur haec memoria in senectutem, et impressa animis rudibusque ad mores proficiet. Etiam dicta clarorum virorum, et electos ex poetis maxime, namque eorum parvis cognuio gratior est, locos ediscere inter lusum licet.</hi></p>
<p TEIform="p">Si enim ingenia sunt proba, facilia, obsequentia, studiorum, et laboris amantia, ea plagis exagitare insanum est: Si improba, contumacia, inertia, ne plagis quidem emendabilia. Acta est causa, superest, ut clamemus: <reg orig="ô" TEIform="reg">o</reg> leges Porciae, legesque Semproniae. Popularis esse possem, si ista comprobarem, <hi rend="italic" TEIform="hi">Porcia lex, virgas ab omnium civium Romanorum corpore amonit. Porcia lex libertatem civium, lictori cripuit.</hi> Cicero pro Rabirio, et Livius: <hi rend="italic" TEIform="hi">Porcia lex protergo civium lata, quod gravi poena, si quis verberasset, necassetue civem Romanum, sanxit. Valeria enim nihil ultra, quam improbe factum adiecerat.</hi> Legem Porciam in universi orbis scholas, si mitiones illi induxerint, novam lucem se libertatis intulisse gloriabuntur, et ingenuos in integrum restituisse. Quia vero magni refert hac in re modum tenere, cum multos scueritas magistri, plures lentitudo perdiderit, rem breviter explicabo.</p>
<p TEIform="p">§. 2. Primum autem definio, hac in causa legem Porciam vim legis non habere recteque facturum, si quis adolescentiae errata, plagis correxerit. Auctoritate enim divina hoc faciet; <hi rend="italic" TEIform="hi">Nam qui diligit filium suum, assiduat illi stagella, ut laetetur in novissimo suo, et non palpet proximorum ostia.</hi> Eccl. 30. 1. Nae illi faciunt amando filios, ut pestime oderint amando. <hi rend="italic" TEIform="hi">Qui parcit virgae odit filium suum: qui autem diligit illum instanter erudit.</hi> Prov. 13. 24. Nam aetas illa capax est institutionis. <hi rend="italic" TEIform="hi">Filii tibi sunt? Erudi illos, et curva illos a pueritia illorum.</hi> Nec ita crede sapientem, ut illa disciplina non egeat. <hi rend="italic" TEIform="hi">Stultitia colligata est in corde pueri, et virga disciplinae fugabit cam.</hi> Prov. 22. 15. Fructum tam sanctae severitatis non tacuit spiritus sanctus. <hi rend="italic" TEIform="hi">Noli subtrahere a puero disciplinam: si enim percusseris eum virga, non morietur: tu virga percuties eum: et animam eius de inferno liberabis.</hi></p>
<p TEIform="p">Causam et necessitatem Ecclesiasticus ca. 30. v. 8. adducit. <hi rend="italic" TEIform="hi">Equus indomitus evadit durus, et filius remissus cuadet praeceps. Lacta filium, et paventempte faciet. Lude cum eo, et contristabit te. Non corrideas illi: ne dolcas, et in novissimo obstupescent dentes tui. Non des illi potestatem in iuventute, et ne despicias cogitatus illius. Curva coruicem eius iuventute, et tunde latera eius dum infans est, ne forte induret, et non credat tibi, et erittibi dolor animae.</hi></p>
<p TEIform="p">Peroratam iam causam haberemus, si apud omnes tantum valeret infinita Dei, et nusquam falsa, numquam fallens veritas, quantum proprii iudicii momenta; verum quia pseudopolitici rationis suae calliditatem caelesti prudentiae anteponunt, rem secundum rectam rationem aestimemus.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Cum enim hominum cupiditates, affectusque in adolescentia maxime effervescant, cum in ea aetate minus roboris sit, ad sustinendum, minus prudentiae ad declinandum, sortiore remedio alienae sapientiae indigent; Adultis quidem carceres, compedes, ergastula, mansiones malae, gladii, fidiculae, cruces, rogi parantur, ne facinora concipere, et patrare audeant: Tenerior aetas, suis quoque terroribus contineri debet: Initiis enim obsistendum est, nam parvus error in principio crescit in immensum, lineae ex uno centro deductae, et paene parallelae vix notabili distantia, progressu, immenso inter se spatio dispescuntur. Ebrietates, furta, homicidia, peculatus, periuria calumniasque vigore legum princeps cohibet: at multo magis horum initia in pueris, ut sorbillationes cyathorum, subreptiones calamorum, nummulorumque, pugnas, et morsus, hortorum expilationes, mendaciola, fraudesque inhiberi est necessum, per haec enim minora ad maxima illa pervenitur.</p>
<p TEIform="p">§. 4. At discant amore virtutis, non metu poenae peccata fugere. Immo vero virtutem ament, vitia oderint, non modo ob eorum foeditatem, quam nondum satis cognoverunt, sed etiam poenarum comitatum, qui vitiorum dulcedinem reddat amaram, ac horribilem. Poena facit ut peccata intermittant, intermissio facit, ut peccare tandem desinant, et cessatio a peccatis, initium est virtutis. Peccatis plena est illa aetas, ut monet Augustinus l. 10. in gen. ad lit. c. 12. <hi rend="italic" TEIform="hi">Non enim de pueris grandiusculis agimus, quibus quidem peccatum proprium nolunt attribuere quidam, nisi ab anni quartidecimi articulo, cum pubescere coeperint. Quod merito crederemus, si nulla essent peccata, nisi quae membris genitalibus admittuntur. Quis vero audeat affirmare furta, mendacia, periuria, non esse peccata, nisi qui talia vult impune committere? At his plena est puerilis aetas, quamvis in eis non ita, ut in maioribus punienda videantur, quod sperentur annis accedentibus, quibus ratio convalescat, posse praecepta salutaria melius intellegere, eisque libentius obedire.</hi> Si tamen impune pueri committant, nulla spes est, maiores non ausuros, quod parvis permissum est.</p>
<p TEIform="p">Sane quis neget peccata illa punienda, nisi qui totam Rem publicam evertere studuerit?</p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">At magnis ingeniis verbera non conveniunt:</hi> Illa vero veror vel praecipue sunt coercenda, et crebro, quia laborem fugiunt, et iucunda potius, quam utilia sectantur, etiam metu, et plagis obiurganda. Ponam Augustini locum, quo nemo ingenio maior fuit, qui sui temporis historiam nobis exponit, lib. 1. conf. ca. 9. et 10. <hi rend="italic" TEIform="hi">Deus Deus meus, quas ibi miserias expertus sum et ludificationes, quandoquidem mihi recte vivere puero id proponebatur, obtemperare monentibus, ut in hoc saeculo florerem, et excellerem linguosis artibus, ad honorem hominum, et falsas divitias famulantibus. Inde in scholam datus sum, ut discerem litteras, in quibus quid ut: litatis esset, ignor abam miser, et tamen fi segnis in discendo essem, vapulabam. Laudabatur enim hoc a maioribus, et multi ante nos vitamistam agentes, praestruxerant aerumnosas vias, per quas transire cogebamur, multiplicato labore, et dolore filiis Adam. Invenimus antem Domine, homines rogantes re, et didicimus ab eis, sentientes te, ut poteramus, esse magnum aliquem, qui posses etiam non apparens sensibus nostris, exaudire nos et subvenire nobis. Nam puer coepi rogare te auxilium, et refugium meum, et in tuam invocationem rumpebam nodos linguaemeae: et rogabam
<pb id="s0233" n="233" TEIform="pb"/>
te parvus, non parvo affectu, ne in schola vapularem. Et cum me non exaudiebas, quod non erat ad insipientiam mihi, ridebamur a maioribus hominibus, atque ab ipsis parentibus, qui accidere mali nihil volebant, plagae meae, magnum tunc, et grave malum meum. Estne quisquam Domine tam magnus animus praegrandi affectu tibi cohaerens, estne inquam quisquam (facit enim etiam hoc quaedam stoliditas) est ergo qui tibi pie cohaerendo itae sit affectus granditer, ut equuleos et ungulas, atque huiuscemodi varia tormenta, pro quibus effugiendis tibi per universas terras cum timore magno supplicatur ita parvi aestimet, irridens eos qui haec acerbissime formidant, quemadmodum parentes nostri ridebant tormentae, quibus pueri a magistris affligebamur? Non enim aut minus eae metuebamus, aut minus te de his evadendis deprecabamur, et peccabamus tamen minus scribendo, aut legendo, aut cogitando de litteris, quam exigebatur a nobis. Non enim deerat Domine memoria, vel ingenium, quae nos habere voluisti pro illae aetate satis, sed delectabat ludere, et vindicabatur in nos ab eis, qui talia utique agebant. Sed maiorum nugae negotia vocantur, puerorum autem taliae cum sint, puniuntur a maioribus, et nemo miseratur pueros vel illos, vel utrosque nisi vero approbet quisquam bonus rerum arbiter vapulasse me, quia ludebam pila puer, et eo ludo impediebar, quo minus celeriter discerem litteras, quib. maior deformius luderem. Haud aliud saciebat idem ipse, a quo vapulabam: qui si in aliqua quaestiuncula a condoctore suo victus esset, magis bile atque invidia torqueretur, quam ego, cum in certamine pilae a collusore meo superabar. Et tamen peccabam Domine Deus ordinator, et creator omnium rerum naturalium peccatorum autem tantum non ordinator. Domine Deus meus peccabam, faciendo contra praecepta parentum, et magistrorum illorum. Poteram enim postea bene uti litteris, quas volebant ut discerem, quocumque animo illi mei: non enim meliora eligens, inobediens eram, sed amore ludendi, amans in certaminibus superbas victorias, et scalpiaures meas falsis fabellis, quo prurirent ardentius eadem curiositate magis, magisque per oculos periculosa micante in spectacula, ludosque maiorum, quostamen qui edunt, ea dignitate praediti excellunt, ut hoc paene omnes optent parvulis suis: quostamen caedilibenter patiuntur, si spectaculis talibus impediantur a studio, quo eos ad talia edenda cupiunt pervenire. Vide ista Domine misericorditer, et libera nos iam invocantes te, libera etiam eos, qui nondum te invocant, ut invocent te, et liberes eos.</hi> Quid autem ratione opus; ubi enim peccata impunia esse possunt, ut non exundent, atque in immensum excrescant? Consuetudo gentium est omnium, ut filios blanditiis et plagis erudiant.</p>
<p TEIform="p">§. 5. <hi rend="italic" TEIform="hi">Atplagae serviles animos efficiunt.</hi> Quin potius emendatos; non asini modo plagis aguntur, sed duris lupatis etiam, virgaque generosa equorum vis ad humanos usus domatur, acerrimos et ingeniosissimos canum flagra docent. Ipse Pelides Danaum fortissimus sic institutus est.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Phillyrides puerum cithara perfecit Achillem,</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Atque animos molli contudit arte feros.</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Qui toties socios, toties exterruit hostes,</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Creditur annosum pertimuisse senem.</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Quas Hector sensurus erat, poscente magistro</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Verberibus iussas praebuit ille manus.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Moderationem tamen adhibebit prudens magistri clementia, ut nec licentiam inertiae, vitiisque concedat, nec atrocitate se; et pulcherrima studia faciat odiosa. Leges illae paucissimae suffecerint.</p>
<p TEIform="p">Prima. Numquam iratus puniat; nam et ipse facile modum exceder, et reus, ira se doctoris, non suo merito plecti putabit. Iratus enim, sibi, non emendationi iuventutis poenas impendit. Secunda. Nec in puniendo sit praeceps, nec in inquirendo nimius; Nam qui cito punit, parum abest, quin libenter puniat. Tertia. Dissimulet quidquid sine publico, et privato damno dissimulari potest. Punit enim non quia peccatum est, sed ne peccetur. Quarta. A contumelia dicto, factove inferenda abstineat omnino. Reprehensione sola utatur, qua et pater solet. Quinta. Nullum umquam alio, quam suo nomine, aut cognomine appellet: Probrosa enim agnomina graviter offendunt, et odium, non emendationem pariunt. Haerent, et in adultis. Sexta. Semper stet intra modum poena, nec in tenera aetate castigatio par sit delicto; meritum maiora subire, satis est scutica caedere: meritum plagas, crebro sat est, minis terruisse. Septima. Graviora delicta, quae atrociores poenas exposcunt, quam sit patris, ordinarie repulsa vindicet; nec enim decet, saevire professorem, etiam in meritos, poenae insolens asperitas, infamat Gymnasia.</p>
<p TEIform="p">Lubet hic subiungere historiam iuridicialem, ut eam recitat prudentissimus regum consiliarius Guevara l. 2. c. 37. <hi rend="italic" TEIform="hi">Dicaearchus historicus Graecus in libro antiquitatum, et Sabellicus in generali historia, dicunt, Ad clariss. et antiquissimum Philosophum Solonem Salaminum venisse questum patrem de filio, et filium de patie prioremque filium accusationem in hanc sententiam apud Philosophum instituisse: Ego de patre meo queror, quod cum ipse dives sit, ego vero pauper; ipse meus sit pater, ego unicus ipsius, filius, viveus me abdicarit, et filium adoptivum heredem fecerit; quod pater meus nec debuit, nec potuit facere. Cum enim ipsi acceptum referam, quod natura sum tam fragilis; aequum est ut opes mihi ad sustentandam (fulciendamque) naturae imbecillitatem subministret. Ad haec pater, Ego, inquit, de filio meo queror, quod mihi non filii, sed hostis capitalis loco fuerit. Omnibus enim in rebus inde ab ipsis incunabulis semper mihi adversatus est; ideoque illum vivens exheredavi, et nihil mihi foret iucundius, quam si quemadmodum ego hereditate, ita dii vita ipsum privarent. Crudelissima enim est terra, quae non vivum absorbet filium exsecrabilem, cuius nulla est erga patrem reverentia (et oboedientia.) Quo me dicit alium de integro filium adoptasse; id verum esse, fateor. At quod dicit se a me hereditate privatum, cum sit meo procreatus sanguine; ad hoc respondeo: Non me filium meum abdicare; sed ipsius de meo labore luxuriam exheredare. Nihil enim iniquius, quam sudore de senis patris corpore guttatim fluente, quasi balneis foveri, et recreari filium adolescentem, flagitiosum. Huic patris Orationi ita respondit filius: Neque me patri molestum fuisse inficior, et luxuriose etiam (flagitioseque) me vixisse fateor: Sed si verum dicendum est, quod luxuriosus, malusque evasi, patris mei culpa factum, quod me, dumpuer essem, non informavit: et si propterea me abdicat, summa me afficit iniuria. Pater enim, qui filium iuvenis non bene educat (et erudit) iniuste eum senex abdicat. Respondens denuo pater, verum est, fili inquit, te a me indulgentissime, quando parvulus eras, habitum: sed illud quoque te non fugit, te frequenter a me et eruditum,</hi>
<pb id="s0234" n="234" TEIform="pb"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">et castigatum, cum esses iam grandior: et quod in infantiate doctrina non imbui, ideo factum est, quoniam in tenera illa aetatula insciplinaeca; ax non eras. At cum egote, et doctrina, et disciplina bona erudiebam; tum et capax ad praecepta ingenium, et aetas ad agendum idonea, et vires ad exercendum firmae aderant. Nam cui et habilitas, et vires desunt, ei frustra docendi labor impenditur. Hic rur sum filius: Quia tu senex es, inquit, et ego iuvenis; tu pater es nicus; ego tuus filius; tu (barba et capite) canus, ego imberbis. (tu plus habes experientiae, ut qui plura vidisti; ego pauciora expertus sui, ut qui aetate adolescens <unclear reason="print faded" TEIform="unclear">st..m:</unclear>) aequissimum tibi fidem haberi, me condemnari videtur. Saepe enim in vita commum usu venit, ut qui auctoritate minus valet, iccirco in causa iustissima inferior discedat. Fateor mi pater, cum puer essem, te curasse, ut litteris imbuerer. Sed non ibis infitias, si quam noxam admisissem, te non sustinuisse, ut castigarer (et plecterer;) atque inde factum, ut quia passus es me facere, quod mihi lubebat, dum puer eram; tibi evaserim inobediens, postquam factus sum grandior. Quare iure hoc addo, si (offensae et) culpae hac in parte arguor, culpae profecto meae culpa tu non prorsus cares. Non enim est parentum, ut in teneris annis doceant disputare filios, quid sint viriutes; sed ut ad virtutis studium eos assuesaciant, et praemiis invitent. Ingens enim bonum est, si nos adole scentes ad id provecti atatis, qua cognoscere malum poscimus, ad bene (deinceps) agendum simus assuesacti (et instructi.) Auditis ergo (et accurate ponderatis) partis utriusque rationibus; Solon Salaminius, Ego, inquit, hanc fero sententiam, ut adolescentis huius pater, quoniam eum etiam tum puerum non castigavit, sepultura, postquam mortuus fuerit, careat; et iubeo, ut huius patris filius, quoniam patri non credidit, atque obedivit, dum erat adolescens, hereditate, dum is vivit, careat, ea lege, ut illo defuncto, hereditatem adeat ipsius filius. Iniustissimum enim foret, filii innocentiam paternae poenas luere malitiae. Iubeo item, ut omnia ista bona apud virum bonae fidei deponantur, qui inde det alimenta patri, quamdiu vixerit, et sepulcrum faciat filio, postquam mortuus fuerit. Hanc sententiam quae et vitam et mortem complectitur, non sine causa tuli. Non enim volunt Dii duplicem esse unius criminis poenam, sed alteros in vita, honore aut opibus ereptis; alteros in morte, memoria et sopultura adempta, puniri (et castigari.)</hi></p>
</div2>
<div2 id="CoPK.04.11" n="11" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT XI. <hi rend="italic" TEIform="hi">Eruditionem Rei publicae honorificam, et necessariam esse.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. ERUDITIONIS nomine omnium artium liberalium, scientiarumque cognitionem, ipsam etiam sacrarum legum, et Theologiae peritiam complector. De quibus nunc generatim, deinde particulatim agam.</p>
<p TEIform="p">Haud recte dixit non nemo; mala multi amplectuntur, bonum nemo accusat Scientiam enim multi accusant, olim sane philosophia habuit reprehensores. Licinius adeo indoctus erat, ut ne diplomatis quidem nomen proprium subscribere posset. Tanto flgrabat odio litterarum; ut litteras pestem, et calamitatem publicam vocaret; Rhetores et Philosophos acerbissime oderat, virus et venenum Rei publicae eos esse dicebat. Sed ille a patrw rustico educatus inter Dacos barbaros, solis illis aequus fuit. Verum hoc vitium rarum est: Tantus est enim litterarum splendor, tanta dignitas, ut plerique etiam principes eruditionis famam aveupentur, inscitiaeque opinionem fugiant. Nero primus inter eos qui rerum potiti sunt, alienae facundiae eguit. Tac. l. 13. Senecae enim orationes recitabat, ut eloquentiae se laude senatui populoque commendaret.</p>
<p TEIform="p">Quantum vero Rei publicae conferat eruditio multorum, praecipue nobilium, et magnatum, id in privato quolibet facile intellegitur. Doctrina enim id confert ut ille dicebat, ne sedeat <hi rend="italic" TEIform="hi">lapis super lapidem.</hi> Quantum Socrates Batto, Atticus Bambalioni, tantum Res publica polita litteris, praestat ineruditae.</p>
<p TEIform="p">§. 2. Nam sapientiae studium maxime litteris continetur: Non potest autem Res publica consistere, nisi is qui imperitat, habeat, colatque sapientiae studium. Sapientum sane consilia audienda sunt, alioqui omnia principum decreta, quae non iure, sapientiaque nituntur, sola vis regnantis tutari non potest. Vel subditorum convicio, vel laude successoris inconsulte responsorum abolentur.</p>
<p TEIform="p">Primum itaque principem doctum requiro, qualis erat Salomon <hi rend="italic" TEIform="hi">Deus dedit,</hi> inquit Sap. 7. 17. <hi rend="italic" TEIform="hi">mihi horum quae sunt, scientiam veram: ut sciam dispositionem orbisterrarum, et virtutes elementorum, initium, et consummationem, et medietatem temporum, vicissitudinum permutationes, et commutationes temporum, morum mutationes, et divi siones temporum, anni cursus, et stellarum dispositiones, naturas animalium, et iras bestiarum, vim ventorum, et cogitationes hominum, differentias virgultorum, et virtutes radicum, et quaecumque sunt absconsa et improvisa, didici: omnium enim artifex docuit me sapientia.</hi></p>
<p TEIform="p">Quantum vero obsit Rei publicae, cum plerique principes reguntur, et quod aliquis inductus pretio, vel odio, aut favore in aurem insusurraverit, sequuntur, omnia regna docuerunt. Quamquam secunda haec est felicitas, sapientiaque, sequi sapientes. Nam sapientiae primum est, non credere se sapientem; et qui bonus esse voluerit, non facilius id faciet, quam si malum se esse credat, ut paenitendo bonus fiat.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/></l>
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>.</l>
</lg>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Prudentia nullum hominibus emolumentum maius est, neque melius, quam men sapiens.</hi></p>
<p TEIform="p">Nec mihi magis, quam ipsi principi Romanarum legum credi velim. <hi rend="italic" TEIform="hi">Imperatoriam,</hi> inquit, <hi rend="italic" TEIform="hi">Maiestatem non solum armis decoratam, sed etiam legib oportet esse armatam, ut utrumque tempus, et bellorum, et pacis, recte possit gulernari: et Princeps Romanus non solum in hostibus proeliis victor existat, sed etiam per legitimos tramites, calumniantrum iniquitates expellat: et fiat tam iuris religiosissmus, quam victis hostibus triumphator magnificus.</hi></p>
<p TEIform="p">Numquam hoc poterit, nisi ipse leges quibus imperat, cognoscat, ut nec bellum rite geret, nisi in castris exercitatus. Merito igitur auth. de iudicibus statuit ne illi indocti sint. <hi rend="italic" TEIform="hi">Nos igitur videntes omnino confusum iudicum schema, existimavimus oportere hac lege determinare, quae decentem ordinem irnponat causae. Non enim existimavimus oportere habere iudicum quorundam nomina, maxime legum ineruditorum, deinde neque causarum habentium experimetum. Nostris enim administratoribus adsunt modis omnibus etiam assessores, et ea quae legum sunt, explicantes, et occupationes</hi>
<pb id="s0235" n="235" TEIform="pb"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">adimplentes eorum: quoniam multi detenti curis, quas apud nos habent, merito iudiciorum complent partem, per suorum praesentiam assessorum. Illi autem neque cingulum habentes, neque nobis administrantes, nisi potuerint per se nosse, quod iustum est, sed aliunde emendicare iudicandi honestatem: quomodo non maximum vitium erit rei publicae, non eis, qui ex se quod agendum sit, sciant, lites tradere, sed sinere eos quaerere alios, a quibus liceat discere, quae ipsos in iudicando eloqui deceat?</hi>
§. 3. Insigne hoc quoque emolumentum est docti principis, quod solus consiliarios habet, quosdam incorruptos omnino, alios vero timide malos. Qui sine spe et metu rectissime sententiam dicunt, mortui sunt; legunt enim in illis principes, quae nemo illis dicere sustinet; nec ferrent illa sibi dici ab amico, quae legere gaudent in ignotis, erratis suis convicia fieri gaudent, cum publica voce minentur. Cum igitur et illi, qui magno studio disciplinis incumbunt, et gubernandae Rei publ. sese dedunt, frequenter errent; quid de illis sentiendum, quos ignoratio, et torpor, velut aureos arietes, in hominum astutorum praedam dedit? Quamquam enim princeps magno sit ingenio, gravique natura ac prudente; non tamen certo, et sine metu Remp. administrare potest. Nihil enim nisi opinionem habet, quae fallere solet, et falli. Cumque etiam aliqua praeclarissima cogitavit, iurisperitis exam inanda tradat, oportet, a quibus deinde accipiat, velut dictaca, et sua auctoritate, aliena mente in populum divulgat.</p>
<p TEIform="p">Doctos principes recensent nobis Solonem, Epaminondam, Philippum Macedonem, Alexandrum, Philopoemonem, Romulum, Remum, Caesarem, Octavianum, Tiberium, Claudium, Antoninos, Constantinum, Theodosios, Carolos magnum et Quintum, Robertum, lerosolymorum regem; Sigismundum imperatorem, Alphonsum Aragonem. Ex priscis etiam Mithridatem, Cosroem. De quibus Lipsius <hi rend="italic" TEIform="hi">in monitis,</hi> aiiique multi. Nec soeminas quidem excipiut, Zenobiain, Amalu suetam, Isabellam, alias. Ego pluris facio, quod omnes illi tam docti, doctissimis viris latus cinxerint, atque ita plurima praeclarissime constituerint.</p>
<p TEIform="p">§. 4. Mihi vel hoc nomine eruditi reges, doctaque Res pub. probatur. Quod facile animadvertam Christianae religionis singulare esse privilegium, in artibus liberalibus, scientiisque excellere. Totum enim mundum palmam Christianis concedere si historiam expendamus, sacile intellegemus. Etenim cum priscisneque ingenia defuerint, et aetas, diligentiaque etiam superfuerint, nullo modo tamen ad fastigium scientiarum, quod Christiani conscenderunt, pervenire potuerunt. Pythagoras; Democritus, Plato, AEguptum, Asiam, Indiam peragrarunt, eruditionem sibi, ut pararent, Crates Thebanus opes abiecit, Cleanthes aqua haurienda studia sustentavit: Tanta tamen contentione parum consecutos esse constabit, si cum Christianis comparentur, ita ut monstri instar sit, Philosophos gentilium tam studiosos, in tam multis ac magnis erroribus hesisse. Sinae quoque nostro tempore, cum multi totam aetatem studiis impendant, cum maximus studendi sit fructus, vix tamen eorum doctissimi adole scentulis nostris comparari possunt; terram non esse quadratam, aliaque ex P. Matthaeo Riccio primum didicerunt. Narrat rem P. Nicolaus Trigautius lib. 4. ca. 5. de expeditione apud Sinas. <hi rend="italic" TEIform="hi">Nulla alia re P. Matthaeus universam Sinensium Philosophorum turbam in stuporem aeque addduxit, quam Europaearum scientiarum firmissimis rationibus confirmata novitate. Nunc enim auditum primum post tot saecula, terram rotundam esse; habebant velut pro primo principio vetus quoddam axioma: Caelum rotundum, terra vero quadrata. Sciebat nemo centrum in eius medio, gravia omnia ad se corpora vel evocare, vel sua propensione lapsarecipere; univer sam in ambitu superficiem habitari; Antipodes homines hominibus sine lapsu consistere; cui rei intellectu annuente, imaginatrix facultas multorum nondum acquiescit. Hactenus mauditum; Lunae defectionem posita inter solem ac lunam terra provenire; in cuius explicationem absurda commenti, gravius ipsa luna deficiebant, inter quos expositores; dixere nonnulli, Lunam soli oppositam prae stupore lumen amittere. Alii solem ipsum in medio perforabant, asserebantque Lunam huic foramim solis oppositam, lucem ab sole recipere non posse. Novum fuit solem universum terrae globum magnitudine superare. quamquam id ut crederent aligui facilius adduci se permiserunt, ideo quod etiam ab antiquis regni sui Mathematicis in librorum monumentis scriptum esse constabat, sole ab iis demenso, supra mille milliaria in Mathematicis instrumentis reperisse. Sidera vero ipsa, quae nostri oculi ita exiguo spatio metiuntur, univer sam terrae superficiem excedere, id demum paradoxum videbatur. Nondum intellectum, sed ne dictum quidem e solida materia caelos constare, stellas in eo fixas consistere, non erraticas vagari, decem caelorum orbes numerari; alium alio involvi, diversis motibus ferri.</hi> Ex quibus constat, vulgata quaeque ab illis ignorata fuisse.</p>
<p TEIform="p">§. 5. At in Repub. Christiana, etiam praeter sacram Theologiam, tanta exoticarum est rerum cognitio, ut nihil par usquam, nihil secundum gentilitas aspexerit: Si enim vetera repetamus; Christianos Philosophos multo, quam Ethnici fuerint, praestantiores suppedirabunt ipsa Christianae religionis exordia. Dion usius Areopagita vir illustris scientiae, et nominis, Pauli discipulus, tum demum veram philosophiam adinvenit. Dionidii temporibus, fuit et Aristides Atheniensis, Philosophus eloquentissimus, ut cum vocat D. Hieron. secutideinde Quadratus, Iustinus, Pantaenus, et quem Porphyrius praefert omnibus, Ammonius. Multos Ammonius et illustres auditores habuit, tam Christianos, quam Gentiles; e Christianis fuit Origines, cui hostis nostrae pietatis Porphyrius testimonium eruditionis dedit. <hi rend="italic" TEIform="hi">Ego Origenem, cum adhuc essem valde puer, vidi arcem totius eruditionis tenentem: sicut etiam ex his, quae posteritatis memoria tradidit cumprobantur. Origenes hic est, cuius ingens gloria inter eorum magistros habetur; qui assecuitus suerat omnia Platonis secreta, institutus fuerat in libris Numenii et Chronii, et Apollophanis, et Longini, et Moderati atque Nicomachi, in Pythagoricis vero summorum virorum eum non latuere commentaria. Attigit etiam Cheraemonis Stoici, et Cornuti volumina.</hi></p>
<p TEIform="p">Et consentic Hieron. Illud, <hi rend="italic" TEIform="hi">ait; de immort ali eius ingenio non tacebo, quod Dialecticam quoque et Geometriani, Arithmeticam, Musicam, Grammaticam, Rhetoricam, omniumque Philosophorum sectas didicit.</hi> Origenis discipuli multi; et graves fuere, quibus gentilium plerique cessere; Proximis temporibus consecuti sunt; Basilius magnus, Gregorius Nazianz. Chrysostomus, Augustinus, Victorinus, Vegetius, Albinus. Et si iecte putabimus, tot milia Episcoporum Ecclesias regentium
<pb id="s0236" n="236" TEIform="pb"/>
numerat orbis Catholicus, ut quamquam inaequalis sit omnium eruditio, tota tamen gentilitas unius saeculi eruditionem numero, et praestantia non adaequarit. Verum id quod admirabilius, et tamen verum est; Si viri eruditi qui in Graecia, atque in Romana civitate floruerunt, ante religionis Christianae exordia, quiquae Christianis temporis scientia rerum excelluerunt, colligantur; uni cedent urbi; Non poterunt vel solos Romanae Ecclesiae Pontifices eruditione philosophiae, et saecularibus litteris insignes aequiparare.</p>
<p TEIform="p">Clemens primus, sive fuit Actius Clemens cui Plinius scripsit, sive alius, philosophiae fuit deditissimus, et egregia monumenta litteris consignavit. Baron. anno 102. et in martyr. 2. Iul. Franciscus Turrianus contra centuriatores, Delrio in vindiciis contra Scalig. Linus quoque, et Cletus nobiles Romani in litteris illustres fuere. Hyginius celeberrimus sui temporis philosophus erat, cum and pontificatum eligeretur.</p>
<p TEIform="p">Et quamquam Alexandri, Sixti, Pii, Telesphori, Soteris eruditio saecularis minus cognita sit, ex Epistolis tamen quae supersunt, facile colligimus viros doctissimos fuisse. Cornelium sane eruditione Cypriano, aliisque non imparem fuisse, ipsa eius scripta docent. Quemadmodum, et Stephanum eiusque successores.</p>
<p TEIform="p">Felix primus, et Eutychianus, contra Sabellium, Paulum Samosatenum, Manichaeos, nobiles disputationes habuerunt.</p>
<p TEIform="p">Liberius, et Felix nimiae etiam eruditionis <reg orig="fuêre" TEIform="reg">fuere</reg>, et calamitosae, nam Liberius metu, condemnationi S. Athanasii subscripsit, et Felix in sedem eius non bono exemplo successit.</p>
<p TEIform="p">Inter hos sapientia, eloquentia, gubernandi peritia, doctorum amore eminuit Damasus orbis oraculum.</p>
<p TEIform="p">Nec multum impar Damaso Innocentius, Sancti Chrysostomi etiam defunecti propugnatione nobilis.</p>
<p TEIform="p">Haec saecula erudita, et haeresibus agitata doctissimos <reg orig="habuêre" TEIform="reg">habuere</reg> pontifices; itaque Innocentium excepit Zosimus, hunc Bonifacius primus, illum Caelestinus primus, quem et Augustinus consuluit. Serpebant eo tempore occulta Manichaeorum, aliarumque sectarum contagia. Item Arianorum, Origenistarum, Pelagianorum, Nestorianorum, Acephalorum, Eutychianorum, Praedestinatianorum, Iconoclastarum, qui non modo depravatione scripturarum, et scriptorum Ecclesiasticorum, sed etiam inani Philosophia Ecclesiam agitabant; itaque et duces eos dedit Deus summus pastor, qui eodem gradu furentibus occurrerent. nulla parte non armati, Ecclesiam sacra, profanaque scientia tutarentur.</p>
<p TEIform="p">Electus deinde est Leo magnus, qui orbi etiam secuturo doctrinam suam probavit. In eruditorum etiam numerum venerunt, Hilarius, Simplicius, Felix tertius, Gelasius primus, Symmachus primus; Hormisda, Vigilius, Gregorius magnus, Leo secundus, Ioannes quintus, Gregorius secundus, Stephanus se cundus, Paschalis primus, Eugenius secundus, Gregorius quartus. Nicolaus magnus, qui Gregorium magnum scientia, et virtutibus retulit. Ioannes 16. Eugenius tertius, Gregorius decimus tertius, Sixtus quintus, Innocentius nonus. Propria itaque Ecclefiae dosest eruditio, ideoque Rei publicae magnopere commendanda. Quod si et hodierna tempora spectemus, et tot Academiarum Lycea, dubitare nemo potest; hoc uno tempore plures eruditos vivere, quam olim habuerit universa Graecia a Solonis, et aliorum sapientum aevo, usque ad Mahometanorum irruptionem, si Christianos excipias</p>
<p TEIform="p">§. 6. Duo contra eruditionem obicere solent non sapientes, sed aulicorum quoddam factuosum, et ineruditum genus. Primum est ex Philosophis prodiisse tyrannos. Alterum, litteras obesse prudentiae civisi et militari. Nam Phalaris Philosophus fuit, et Tiberius, et Iulianus. Sicilia ab initio Cyclopas, deinde tyrannos pertulit. Sed plerosque tamen in Graecia educatos. Sane Rhodiginus lib. 22. capit. 21. Philosophos crudelius imperasse arbitratur. <hi rend="italic" TEIform="hi">Nam quotquot ex Philo sophorum progressi Scholis tyrannides arripuere, crudelius, avarius, immaniusque eas exercuisse comperiuntur, quam ignari prorsus litterarum. Patriam libertatem, obsecro vos, quanta feritate Athenienses Ariston, Epicureorum innutritus scholis oppressit: An non ante illum etiam Critias, quique cum Critia philosophiae mysteriis sunt initiati? Quid vero de Pythagora dicam? Quid de illis ipsis septem sapientibus, aliisque qui maximarum rerum pondera subire adorti sunt, nonue imperio usi crudelissime deprehenduntur? Athenionis ex Athaeneo nimio plus apud Athenienses crudelitas Mithridatico innotuit bello. Nec Lysiae Tarsensis tyrannis ex philosophorum scholis latet: quem cum Stephanophorum. alle gisset patria, id est, Herculis sacerdotem, arreptum semel imperium non abiecit, tyrannum agens ex prosesso. Qua hominum saevitia sanguinaria commotus Demochares, sive is fuerit Crates, lepide fertur dixisse. Sicuti ex thymbra lanceam nemo <reg orig="concinnârit" TEIform="reg">concinnarit</reg>, ita nec ex Socrate inculpatum militem.</hi></p>
<p TEIform="p">Vellem sane virum litteratissimum, circumspectius locutum esse. Nam moveri poterat rationibus suis, quas attulit. <hi rend="italic" TEIform="hi">Socrates enim,</hi> libr. 5. de Iusto. <hi rend="italic" TEIform="hi">Nisi philosophi civitatibus dominentur, vel hi qui nunc reges potentesque dicuntur, legitime satisque philosophentur: in idemque civilis potentia, et philosophia concurrant: neque (quod nunc fit) a diversis haec tractentur ingeniis, non erit civitati, vel (uti meafert opinio) hominum generi ulla molorum requies: nec prius hac res publica, quam verbis exposuimus orietur pro viribus, et lumen solis spectabit.</hi></p>
<p TEIform="p">Et Tullius ad Q. fratrem: <hi rend="italic" TEIform="hi">Hanc coniunctionem</hi> (inquit) <hi rend="italic" TEIform="hi">potestatis et sapientiae saluti censuit civitatibus esse posse, princeps ingenii et doctrinae Plato. Sed et Antoninum philosophum imperatorem, sententiam eandem in ore habuisse Iulius Capitolinus refert.</hi> Haec ipse Caelius.</p>
<p TEIform="p">Infirma autem sunt, quae ipse attulit. Aristonem Epicureum, Philosophum esse non admittimus; Definiendi, dividendi, disserendi ignarum, in Physicis puerum, in moralibus improbum, ut qui omnia sui unius causa faceret. Ille autem scopus ex diametro repugnat instituto principis; cuius officium est, privato commodo bonum publicum anteponere.</p>
<p TEIform="p">Alter est Critias unus e triginta tyrannis, et triginta tyrannorum crudelissimus, ac avarissimus. Sed vehementer admiror Caelium hominem <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> illo exemplo uti contra eruditionem, quo clarissime illa ipsa illustratur. Nam refert Xenophon libro 1. de dictis et factis Socratis, ipsum propter discipulos suos Critiam, et Alcibiadem accusatum fuisse. Reseram verba Xenophontis quamquam pluscula; quia eodem modo, eadem lis Societati nostrae, et Academiis
<pb id="s0237" n="237" TEIform="pb"/>
multis intentatur. Verba Xenophontis sunt: <hi rend="italic" TEIform="hi">At tamen accusator aiebat, causam eum fuisse, ut leges civitatis contemnerentur, dicentem stolidum esse magistratus in civitate suffragiis eligi, cum neque gubernatore, neque fabricatore, neque tibicine, neque aliis similibus ullis umquam sorte confirmatis utatur, quae, tamen multo leviora detrimenta inferant quam illa sint, quae in civitate a praesidentibus committuntur. Hos vero sermones incitare dicebat adolescentulos ad contemnendam rem publicam, ac eos reddere violentos. At ego arbitror illos quibus prudentia curae est, quique putant se posse civibus suis, quae eis conducunt, admonendo ostendere, nunime violcntos esse debere, cum sciant, advim quidem inimicitias secuturas, atque pericula, persuadendo autem sine periculis et cum amicitia eadem posse fieri. Qui enim coguntur, tamquam expoliati oderunt: quibus vero persuasum est, tamquam gratum aliquid acceperint, amant. Nequaquam itaque illorum qui prudentiam exercent, proprium est vim cuiquam inferre: sed illorum qui sine ratione potentiam habent. Praeterea, qui quidem audet vim inferre, non paucis indiget adiutoribus: qui vero persuadet, nullo: nam et solum se sufficientem esse ad persuadendum putat. Quinetiamtalibus interficere quemquam minime contingit: quis namque potius interimere ullum vellet, quam vivente et persuaso uti ut velit? Verum hoc quoque adversarii addiderunt, qnod Critias, et Alcibiades, cum Socratem audissent, multis incommodis civitatem affecerunt. Critias enim cum ad paucos pervenisset civitatis status, unus ex illis factus, longe omnium avarissimus, ac violentissimus fuit: Alcibi ades vero dum adhuc populus dominabatur, omnium iniustissimus, atque incontinentissimus erat. Ego vero, siquid illi mali civitati attulerunt, de hoc non respondebo: quomodo vero conversatio illorum, et familiaritas cum Socrate facta fuerit, narrabo. Fuerunt namque hi viri natura longe omnium Atheniensium ambitiosissimi: omnia namque per se ipsos agi cupiebant, et quam celeberrimi evadere. Cum itaque Socratem scirent minima pecunia abundanter viventem; a voluptatibus omnibus abstinentissimum, ac ut voluerat, omnibus qui secum colloquerbantur, utentem vi sui sermonis. haec cum viderent, ac essent quales paulo ante dictum est, utrum eos quispiam putet desiderio vitae ac moderationis Socratis, eius consuetudinem concupivisse: an, quod opinati sint sint se, si eius consuetudine usi essent, sufficientissimos ad dicentum et agendum quodcumque voluissent evasuros? Ego namque arbitror, quod si quis Deorumeis optionem dedisset, aut totam suam vivere vitam, ut Socratem viventem videbant, aut mori, potius morte elegissent: ut ex gestis illorum perspicuum est. Nam ut primum arbitrati sunt se in suadendo facundiores ceteris esse, confestim dimisso Socrate ad remp. gubernandam esse contulerunt, qua principali de causa Socratem audire desiderarant. Verum adhaec forsitan quispiam dicat non oportuisse Socratem antea suis auditoribus rei publicae gubernandae scientiam, quam sobrietatem, et moderantiam tradere. Ego autem nihil ad hoc contradicam: video tamen omnes quicumque docent, et se ipsos monstrare discentibus, quomodo ea faciant quae docent, et oratione introducere. Scio etiam Socratem suis auditoribus bonum atque honestum hominem se ipsum monstrantem, ac optime de virtute omnibusque aliis rebus humanis disputantem. Illosque novi moderatos et sobrios suisse, dum conservabantur cum Socrate: non quod timerent ne detrimentum aliquod paterentur, aut ne verberibus vapularent a Socrate, sed quoniam hoc sibi tunc expedire existimabant. Fortassis autem nonnulli illorum qui se appellant philosophos, dicent numquam iustum hominem iniustum fore, aut moderatum, contumeliatorem, aut doctum in aliquo illorum, quorum doctrina est tradita, indoctum in eo quod didicit posse fieri. Ego vero de his aliter sentio. Video namque quemadmodum corporis actiones non possunt bene fieri ab illis qui non exerceant corpora: sic etiam qui non exerceant animum, minime posse animi actiones efficere: nec enim quae sacienda sunt facere, nec a quibus abstinendum est, ab iis abstinere possunt. Quocirca patres etsi sobrios sciant liberos suos, pravorumtamen hominum colloquia eis prohibent, quasi bonorum hominum conversatio exercitium sit virtutis; pravorum ulro, destructio. Testatur autem hoc etiam qui dicit poeta, Bona quidem disces a bonis: quod si te misceas pravis, amittes etiam insitam mentem. Quique ait, vir autem bonus, modo fortis, modo ignavus. Quibus ego quoque assentio. Video namque, quod sicut carminum facile obliviscuntur, qui meditatione continua non utantur: sic illi qui neglegunt, tradunt oblivioni sermones ac admonitiones praeceptorum suorum. Cum vero quispiam istorum oblitus fuerit sermonum, obliviscitur etiam illorum quibus animus ad desiderandam sobrietatem movetur. Hoc autem facto nil mirum profecto ipsam quoque sobrietatem oblivioni tradere.</hi></p>
<p TEIform="p">Itaque Critias et Alcibiades antequam Socratem adirent, vitiis corrupti fuerunt: Nec philosophandi, sed famae aucupandae gratia et eloquentiae familiaritatem Socratis adierunt; Tamen eo tempore se modeste habuerunt. Denique iterum cum improbis viventes in suum singuli ingenium remigrarunt: et Socratem exosum habuerunt. Immo quod tyrannos facere oportebat, legem posuerunt: Ne de virtute, iustitia, temperantia; ulli, nisi qui triginta annorum esset, loqueretur. Levius igitur illi philosophiam attigerunt, quam ut immundo eam contractu dedecorare potuerint.</p>
<p TEIform="p">§. 7. Pythagoram quid magnopere accusetnescio, nam auctoritate, et suasione, Crotoniatas luxu perditos, ad frugalitatem, iustitiaeque studia revocavit. Deinde Metapontum migravit, ibique diem obiit. Tyrannidem nullam; nisi contra vitia exercuit.</p>
<p TEIform="p">Quinetiam infamat septem Graeciae, quos vocant, sapientes. Non modo iniuria, sed vix ignoscenda <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>, Solon sane crudelis non fuit, nam Draconis leges sanguine scriptas, quae omnia delicta morte plectebant, etiam otii culpam, et olerum furta; mitigavit. Tandem Pisistrati tyrannidem fugiens, AEgyptum, deinde Cyprum adiit, Croeso quoque plurimum contulit, donec tandem in Cilicia Solon condidit Atheniensem Coloniam, novus patriae in parte pater.</p>
<p TEIform="p">Periander quidem Corinthius tyrannum egit fateor, sed metu crudelem; Nam potestatem a Cypselo patre regiam, sibi quasi iure hereditario delatam subterfugere inteprum non fuit, ne se et paternos amicos, totamque cognationem furori corruptissimae plebis permitteret. Urbem tamen adornavit, bella assidue gessit, annos quadraginta regnum tenuit, et quemadmodum Augustus lassa crudelitate clementiam postremo admisit. Aristoteles sane eius crudele paradigma, cum Thrasy bulo nihil responderet, sed eminentiores spicas desecando segetem aequaret, libr. 3. Polit. cap. 12. defendit. Pittacus Mytilenis Rem publicam vitae modestia, ac doctrina administravit, tyrannidis nulla suspicione Nec Bias contra Prienen patriam aliud deliquit, quam, (si hoc delictum est) cum ea capta fugiens diceret. <hi rend="italic" TEIform="hi">Omnia mea mecum porto.</hi></p>
<pb id="s0238" n="238" TEIform="pb"/>
<p TEIform="p">Chilo Lacedaemonius qui ex sapientibus unus fuit, nulla tyrannide usus est. Nisi haec eius dicta, quae Delphis consecrata sunt, tyrannica habeantur. <hi rend="italic" TEIform="hi">Nosce teipsum, nihil cupias nimis. Aeris alieni et litis comes est miseria,</hi> Laetitiae vi mortuus est, audito filium esse victorem ludis Olympiacis, itaque funus eius universa Graecia prosecuta est. Quod tyranno numquam praestitisset; Nomen enim tyranni, etiam cum viribus destitutus est, odiosum est.</p>
<p TEIform="p">Cleobulus, sive Cleobolus, longe a tyrannide abfuit; Amicis atque inimicis dixit esse benefaciendum. Inimicis, ut amicos; amicis, ut amiciores reddamus. Tyranni inimicos tollunt, amicis diffidunt, adeoque inimicos efficiunt.</p>
<p TEIform="p">Thales Milesiusne imperium quidem tenuit, pacate vixit, in summa senectute dum ludos spectat, Olympiade 58. decessit.</p>
<p TEIform="p">Athenio solutis ergastulis, et volonibus Drepanum subegit, vir prudens, et doctus, sed causa belli in obscuro est. Nullo igitur modo probatum est Philosophiam, atque eruditionem causam esse tyrannidis; quemadmodum nec figlina tyrannos fingit, quamquam figuli progenies fuerit Agathocles. Aspirare tamen facilius adimperiu possunt docti, cum historias, affectus, mutationes, dolos etiam, fraudesque ignorare non possint, omnemque regnandi artem calleant, si absit iustitia pietasque, non est mirum eos facile tyrannidem occupare, occupatam artibus politicis securam reddere.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.04.12" n="12" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT XII. <hi rend="italic" TEIform="hi">Litterarum studium non obesse politica prudentiae, sive togatae, sine militari.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. ERAT hoc quod secundo loco nobis imperiti obiciunt. Atque interdum etiam viri docti. Neque tam plana est responsio, quam multis videtur. Multorum enim errores, quaedam studiorum nos reprehendere cogunt. Mathematicos nonnulli ab Re publica removent, quia <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> subtilissimis demonstrationibus assueti, easdem in Re publica lineas tenent, cum tamen aequitatem, Epieiceian <note resp="transcriber" place="unspecified" anchored="yes" TEIform="note">"Epieiceian" is mixed of Latin and Greek letters in the print</note>, dissimulationem, aliaque versatilis illa urbium rota postulet. Grammaticos, ut viles aspernantur, Philosophos, ut scepticos, poetas, ut furibundos, Rhetores, ut turbulentos, Iurisperitos, ut litium satores, Theologos, ut libertatis inimicos. Sola apud illos <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> absque culpa, et reprehensione est ignorantia, diva rusticana. Etenim memini olim Graece iucundas fabulas, de scholasticis circumferri solitas; quidam enim speculationibus adeo indulgent, ut ad victum, consuetudinemque humanam sint penitus inidonei. Quod non est artium, sed hominum vitium. Multas enim res nimium concidunt, atque ad inutilem subtilitatem perducunt, atque ita in vincula potius animum ducunt, quam sublevant, et attollunt. In litteris usu venit, quod omnibus in rebus. Vitiosum est, quod nimium est. Nimium est, quod animos utilibus destinatos, inutilibus detinet. <hi rend="italic" TEIform="hi">Nam de illis,</hi> inquit Senec. de brevitate vitae cap. 13 <hi rend="italic" TEIform="hi">nemo dubitabit, quin operose nihil agant, qui in litterarum inutilium studiis detinentur: quae iam apud Romanos quoque magna manus est. Graecorum iste morbus fuit, quaerere quem numerum remigum Ulyxes habuisset? prior scripta esset Illas, an Odyssea? Praeterca an eiusdem essent auctoris? Alia deinceps huius notae: quae sine contineas, nihil tacitam conscientiam iuvant; sive proferas, non doctior videberis, sed molestior.</hi> Nam hi tales quo plus operae impendunt, eo se magis impediunt. Et in labyrintho, quo quisque magis ad exitum festinat, ita se magis implicat, longiusque abest a ianua. Multi non invenerunt necessaria, quia superflua quae siverunt. <hi rend="italic" TEIform="hi">Multum illis,</hi> inquit Senec. Epist. 45. <hi rend="italic" TEIform="hi">temporis verborum cavillatio eripuit, et captiosae disputationes, quae acumen irritum exercent. Nectimus dolos, et ambiguam significationem verbis alligamus, deinde dissolvimus. Tantum nobis vacat? Iam vivere, iam mori scimus? Tota illo mente pergendum est, ubi provideri debet, ne res nos, non verba, decipiant. Quid mihi vocum similitudines distinguis, quibus nemo umquam, nisi dum disputat, captus est? res fallunt, illas discerne.</hi></p>
<p TEIform="p">Miserrima diligentia Tiberii visa est eruditis. Suet. cap. 70 <hi rend="italic" TEIform="hi">Maxime curavit notitiam historiae fabularis, usque ad ineptia, atque derisum. Nam et grammaticos, (quod genus hominum praecipue, ut diximus) appetebat, eiusmodi fere quaestionibus experiebatur: Quae mater Hecubae? quod Achilli nomen inter virgines fuisset? quid Sirenes cantare sint solitae? Et quo primum die, post excessum Augusti, curiam intravit, quasi pietati simul ac religioni satisfacturus, Minois exemplo, ture quidem ac vino, verum sine tibicine supplicavit, ut ille olim in morte filii.</hi></p>
<p TEIform="p">Non melius ille Archiepiscopus, de quo Laelius Bisciola noster in horis successivis lib. 3. cap. 1. <hi rend="italic" TEIform="hi">Novi ego Patavii, cum Theologiae operam darem, florentissimae in Italia urbis Archiepiscopum aetate iam provecta, doctum hominem, ingeniosum, acutum, gravem, qui cum si de Theologia, deque divina saptetia, sermones velles conserre, frontem obducere, supercilium attollere, manifestis indiciis aver sari huiusmodi orationem vidisses; at si quidpiam cum eo de modalibus, de conversionibus, de mixtionibus, de maximo, de minimo, de proportionibus et gradibus actionis, passionis, reactionis, repassionis, communicare in animum induceres, exhilarare vultum, exsultare, triumphare gaudio.</hi></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Noctes et dies senex hic, et gravis Archiepiscopus, totus erat in explicanda ratione modalium, scribebat de eo argumento, rescribebat, cum hoc atque illo conferebat huius explicationem reprehendebat, illius commendabat, nec sibi umquam satis faciebat, et in eo tamen non quiescebat, si quid aliis videretur sibi invenisse probabilius, quod mox etiam mutabat: instituit item de causa atque origine risus tractationem, in qua, quoniam aliorum omnium veterum, ac recentium Philosophorum confutans opiniones sibi visus erat rem ipsam, quasi acu, tetigisse, ita sibi placebat, ut magmum Turcarum Imperatorem, dicere posses eum ad Christi fidem religionemque adiunxisse.</hi></p>
<p TEIform="p">De illo ipse recte iudicat, cum Stob. Serm. 8. <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. <hi rend="italic" TEIform="hi">Helleborum, cum grandiusculis partibus sumitur, purgat; cum vero in minutissima teritur, suffocat, sic inanis, et nimia in philosophia subtilitas.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 2. Has ob causas olim quoque artes illae male audierunt. Zeno in principio, <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. <hi rend="italic" TEIform="hi">Encyclicasartes, seu liberales inutiles definit.</hi> et Stoici tamen in acuminibus nimii erant, ut mirum sit, Xenonem Stoicorum principem ita sensisse. Verum est, multa inania doceri ab istis. Annos Achillis, et Patrocli
<pb id="s0239" n="239" TEIform="pb"/>
inquirunt, ubi Ulysses errarit, de quo recte Bion apud Stob. Serm. 8. <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. <hi rend="italic" TEIform="hi">Grammaticos errores Ulyssis quaerentes, suum non quaerere: nec animadvertere hoc ipso sese errare, quod circa inutilia laborant.</hi> Totum hoc genus describit et damnat Seneca Epist. 88. <hi rend="italic" TEIform="hi">At enim delectat, artium notitia multarum, tantum itaque ex illis retineamus, quantum est necessarium, an tu existimas reprehendendum, qui supervacua sisi comparat, et pretiosarum rerum pompam in domo explicat: non putas eum, qui occupatus est, in supervacua litterarum supellectile? Plus scire velle quam sit satis, intemperantiae genus est. Quid, quod ista liberalium artium consectatio molestos, verbosos, intempestivos, sibi placentes facit, et ideo non discentes necessaria, quia supervacua didicerunt? Quatuor milia librorum Didymus grammaticus scripsit: miser, si tam multa supervacua legisset: In his libris de patria Homeri quaeritur, in his de Aeneae matre Vera: in his libidinosior Anacreon, an ebriosior vixerit: in his, an Sappho publica fuerit: et alia, quae erant dediscenda, si scires. I nunc, et longam esse vitam nega. Sed ad nostros quoque cum perveneris, ostendam multa securibus recidenda. Magno impendio temporum, magna alienarum aurium molestia, laudatio haec constat:</hi> O hominem litteratum! <hi rend="italic" TEIform="hi">Simus hoc titulo rusticiore contenti:</hi> O virum bonum! <hi rend="italic" TEIform="hi">Itane est? annales evolvam omnium gentium, et quis primus carmina scripserit, quaeram: quantum temporis inter Orphea intersit et Homerum, cum fastos non habeam, computabo: et Aristarchi notas, quibus aliena carmina compunxit, recognoscam, et aetatem in syllabis conteram? Itane in geometriae pulvere haerebo? adeo mihi praeceptum illud salutare excidit: Tempori parce? Haec sciam, ut quid ignorem? Appion grammaticus, qui sub C. Caesare tota circumlatus est Graecia, et in nomen Homeri ab omnibus civitatibus adoptatus, aiebat: Homerum utraque materia consummata, et Odyssea, et Iliade, principium adiecisse operi suo, quo bellum Troianum complexus est. Huius rei argumentum afferebat, quod duas litteras in primo versu posuisset ex industria librorum suorum numerum continentes. Talia sciat oportet, qui multa vult scire. Non vis cogitare, quantum temporis tibi auferat mala valetudo, quantum occupatio publica, quantum occupatio privata, quantum occupatio cottidiana, quantum somnus. metire aetatem tuam: tam multa non capit. De liberalibus studiis loquor: philosophi quantum habent supervacui, quantum ab usu recedentis? Ipsi quoque ad syllabarum distinctiones, et coniunctionum ac propositionum proprietates descenderunt, et invidere grammaticis, invidere Geometris. Quidquid in illorum artibus supervacuum erat, transtulere in suam. Sic effectum est, ut diligentius sciant loqui, quam vivere. Audi quantum mali faciat nimia subtilitas, et quam infesta veritati sit. Protagoras ait, de omni re in utramque partem disputare posse, ex aequo. et de hac ipsa, an omnis res in utramque partem disputabilis sit. Nausiphanes ait, ex his quae videntur esse, nihil magis esse, quam non esse, Parmenides ait, ex his quae videntur, nihil esse in universum. Zenon Eleates omnia negotia de negotio deiecit: ait, nihil esse. Circa eadem fere Pyrrhonii versantur, et Megarici, et Eretrici, et Academici, qui novam induerunt scientiam, nihil scire. Haec omnia in illum supervacuum studiorum liberalium gregem conice. Illi mihi non profuturam scientiam tradunt, hi spem omnis scientiae eripiunt: satius est supervacua scire, quam nihil. Illi non praeferunt lumen, per quod acies derigatur ad verum: hi oculos mihi effodiunt. Si Protagorae credo, nihil in rerum natura est, nisi dubium: si Nausiphani, hoc unum certum est, nihil esse certi: si Parmenidi, nihil est praeter unum: si Zenoni, ne unum quidem. Quid ergo nos sumus? quid ista quae nos circumstant, alunt, sustinent? Tota rerum natura umbra est, aut inanis, aut fallax. Non facile dixerim, utrum magis irascar illis, qui nos nihil scire voluerunt: an illis, qui ne hoc quidem nobis reliquerunt, nihil scire.</hi></p>
<p TEIform="p">litterae sunt M. et H. in voce MHNIN, quae numetum 48 conficiunt. Apud Plutarchum in convivio, alius notat, primum versum Iliados, et primum Odysscae constare totidem syllabis, nempe 17. et ultimos eorundem librorum 16. Quis ferat subtilitatem, veritatis inimicam? quis spinosas ineptias? Animis obest illa iactatio, novam anxietatem, et curam inducit: <hi rend="italic" TEIform="hi">Tu mihi verba</hi> (Senec. Epist. 48.) <hi rend="italic" TEIform="hi">distorques, et syllabas digeris: Scilicet nisi interrogationes vaferrimas struxero; et conclusione falsa a vero nascens mendacium adstrinxero, non potero a fugiendis petenda secernere. Pudet me, in re tam seria senes ludimus. Mus syllaba est; syllaba autem caseum non rodit; mus ergo caseum non rodit. O pueriles ineptias! In hoc supercilia subduximus? hoc barbam demisimus? in hoc est quod tristes docemus et pallidi.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 3. Haec viri cordati, viri magno animo praediti, in litteris culpant. Optimo iure ac merito. Sed litterarum ille error non est, sed animorum, bono suo male utentium, et a veris, ad inania deculiantium. Manet liberalibus studiis ut sua dignitas, utilitasque, ita modus, et mensura. Mihi hoc in genere tria dicenda occurrunt, quibus tota ratio studiorum illorum continetur.</p>
<p TEIform="p">Primum est. Omnia illa studia praeparamenta esse, et ut dicebat Xenocrate <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> ansas verae Philosophiae, itaque in his exercendam iuventutem, ut non in his sistat, sed per haec ad maiora tendat.</p>
<p TEIform="p">Secundum. Non illam stultitiam ex litteris disci, sed ad eas discendas adferri, et discendas adferri, et discendo intendi, augerique.</p>
<p TEIform="p">Tertium. Non inutile esse Rei publicae, quosdam in nugis illis totam vitam transigere. Primum mihi concedunt omnes, secundum dubium est, tertium paradoxum.</p>
<p TEIform="p">Singula tamen astruam. Et primum quidem Seneca fatetur. Epist 88. <hi rend="italic" TEIform="hi">De liberalibus studiis quid sentiam, scire desideras. Nullum suspicio, nullum in bonis numero, quod ad aes exit. Meritoria artificia sunt, hactenus utilia, si praeparant ingenium, non detinent. Tamdiu enim istis immorandum est, quamdiu nihil animus agere maius potest. rudimenta sunt nostra, non opera. Quare liberalia studia dicta sint vides, quia homine libero digna sunt. Ceterum unum studium vere liberale est, quod liberum facit, hoc sapientiae, sublime, forte, magnanimum: Cetera pusilla, et puerilia sunt.</hi></p>
<p TEIform="p">Et: <hi rend="italic" TEIform="hi">Quid ergo? nihil liberalia nobis conferunt studia. ad alia multum, ad virtutem nihil. Nam et hae viles ex professo artes, quae manu constant, ad instrumenta vitae plurimum conferunt, tamen ad virtutem non pertinent. Quare ergo liberalibus studiis filios erudimus? Non quia virtutem dare possunt, sed quia animum ad accipiendam virtutem praeparant. Quemadmodum prima illa, ut antiqui vocabant, litteratura, per quam pueris elementa traduntur, non docet liberales artes, sed mox percipiendis locum parat: sic liberales artes non perducunt animum ad virtutem, sed expediunt.</hi></p>
<p TEIform="p">Hocigitur solum habent utilitatis, nam ingenia
<pb id="s0240" n="240" TEIform="pb"/>
exercent, excolunt, ragacitatem acuunt; nec ulli nisi per illas artes transitus est ad persectam sapientiam. Philo recte de congressu erudit: gratia. <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. <hi rend="italic" TEIform="hi">Habent sane domus sua atria, suburbana civitates, per quae introitus est, sic liberales artes propositas habent doctrinas Enclycicas, et virtuti iam sternunt.</hi></p>
<p TEIform="p">Qui igitur in hisce rebus haerent, idem faciunt, quod illi qui amoenitate diversoriorum allecti, patriae solum neglegunt. Societatis nostrae scopus est, eorum qui in ea vivunt, cetera studia ad Theologiam dirigere, Const. p. 4. cap. 12. <hi rend="italic" TEIform="hi">Cum Societatis atque studiorum scopus sit, proximos ad cognitionem, et amorem Dei, et salutem suarum animarum iuvare; cumque ad eum finem, medium magis proprium sit facultas Theoiogiae; in hanc potissimum Societatis Universitates incumbent; ac diligenter per idoneos admodum praeceptores, quae ad Scholasticam doctrinam, et sacras scripturas pertinent, ac etiam expositiva, quae ad hunc fivem nobis praefixum conveniunt, pertractabunt.</hi></p>
<p TEIform="p">Et cap. 5. <hi rend="italic" TEIform="hi">Cum doctrinae, quae in hac Societate addiscitur, hic scopus sit, suis et proximorum animis Dei favore aspirante prodesse; haec eritin universum, et in particularibus personis mensura, ex qua quibus facultatibus addiscendis nostri incumbere, et quousque in eis progredi debeant, statuatur. Et quia generatim loquedo litterae Humaniores diucrsarum linguarum, Logica, itidem, naturalis ac moralis Philosophia, Metaphysica, et Theologia, tam quae Scholastica, quam quae positiva dicitur, et Sacra scriptura ad id iuvant; harum facultatum studiis operam dabunt, qui ad Collegia mittuntur, et quidem maiori cum diligentia illis vacabunt, quae ad finem praedictum, habita ratione temporis, loci, et personarum et caet. supremus Moderator studiorum, magis in Domino convenire iudicabit.</hi></p>
<p TEIform="p">Aliis proposita est medicinae, aliis legum cognitio, quisque ita minora discat, ut ad magna se praeparet. Interim certus sine his non posse eos intellegi, qui maiores scientias profitentur.</p>
<p TEIform="p">§. 4. Alterum est; quod dubium multis esse, confessus sum; Eos qui in hisce minoribus scientiarum minutiis herent, ad eas attulisse errorem, non exscientiis illis didicisse. Qui enim fieri potest, ut quispiam dum prima rudimeta degustat litterarum, arbitretur, nullum esse earum usum, nisi ut numerentur, atque inter se componantur? Quis mediocriter prudens iudicare potest, argutias tantum ad tormenta ingeniorum inventas esse? Nonne plurimi sunt celsis, et vegetis ingeniis, maximarum scientiarum consulti, qui frivola illa non ignorant, atque interdum animi causa in illis ludunt, puerorumque anxie respondentium ingenia explorant? Cum igituringenia plerorumque exacuat, non obtundat illa, quam didicerunt subtilitas, cur pauculos ita dementaret, si mentem ad litteras attulissent? oportet enim ut Philonides aiebat:</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>.</l>
</lg>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">litteras discere, et disceniem adferre mentem.</hi> Itaque quos in his perpetuo desidere animadvertis, eos maiora non posse, aut nolle iudicabis, et ne haec quidem sine litteris potunisse. Itaque continuo duplex genus Grammaticorum, et Philosophorum se prodit. Primum moderatum, eruditum, politum, prudens, quod prceaepta ad eloquentiam, historiarum, oratorum, poetarum cognitionem, hanc ad superiores scientias, vitiorum fugam virtutumque amorem refert: Quos viros, etsi in Grammatica versentur, Rei publicae columina dicere nihil vereor. Alterum genus est laboriose miserum, syllabarum aucupiis, sebriculosae. eruditionis argutiis laetum. Uno verbo ineptiis operosissimis intricatum. Quibus hoc Aristippeum crebro inculcandum. <hi rend="italic" TEIform="hi">Non qui plurimum comedunt, aut exercentur, melius valent his qui necessaria assumunt: sic qui non plurima, sed qui utilia legunt censendi sunt eruditi.</hi></p>
<p TEIform="p">Frustra tamen illorum insania, litteris imputatur. Nam in omnibus artibus etiam illiberalibus, est laboriosa quaedam, et inepta subtilitas. Quam paratam homini natura vestem esse voluit? e pelle est, vel lana animalium. At quam multa vestiendi generainvenit otium, et luxuries; uno anno vix elaboratur toga, cuius matetiam superat opus. Ipsi sese aulici intueantur, quantum temporis caerimoniis impendunt, titulisque. Omni in re nimium, omni in vita supervacuum est. Ephippia, et freni, et vertagorum milli curioso sumptu gravantur. Atque eo iam malum increvit, ut necessaria illa videantur; et egere se ille putet, cui desunt, in istas ineptias, impensae. Quemadmodum igitur in omnes omnium rerum, actionumque artes, ab hominum stultitia supervacua inducuntur, ita quoque ex eadem causa artes liberales vexantur.</p>
<p TEIform="p">Tertio loco dixi. Non inutile esse Rei publicae quorundam curas, ac labores in curiosis illis, inutilibus, spinosis, tetricisque detineri. Quemadmodum nimia in artium liberalium tractatione diligentia alicui commodo servit, optandumque principi, ut omnium artium etiam non necessariarum, habeat praestantissimos quosdam opifices, ita quoque paucos esse, qui in liberalibus artibus modum supergressi sint, ad multa conducit. Qui milium per foramen acus traicit, facile certo ictu destinatum hostem feriet, qui Iliada totam nuci includere potuit, facile occultas litteras suo principi ad obsessos conscribet, in fune ambulare qui potuit, per moenia, et pinnas hostium securus incedet. Qui nimius est historiae scrutator, ceteris tamen lucem praefert. Supervacua narrat Annaeus ista. Primus navali proelio vicit Duillius, Primus Curius Dentatus in triumpho duxit elephantos. Primus Claudius Caudex sua sit navem ascendere. Primus Valerius Coruinus ex urbe victa nomen assump sit. Primus Sulla Leones solutos in circo dedit. Primus Pompeius pugnam elephantorum duodeviginti dedit. Habentista suam utilitatem, et iuvant occupatos Sunt enim otiosi illi similes nomen clatoribus, qui dominis suis nomina prompte suggerunt; qui animos et clientes nominatim in ordinem redigebant, librosque ad manus semper habebant, ut meminisse possent, ingens et fastidiosus labor est tot nominum memoria, tot potentium, tot orborum senum, sed tamen multos in eo aetas attrivit. Erat tum illa professio. <hi rend="italic" TEIform="hi">Pulsate superbas potentiorum fores, digerere in litteram senes orbos:</hi> Seneca Epistol. 68. Et magnos fuisse libros constat, tam clientum, quam potentiorum continentes nomina. Non dissimilis in his litterarum nimiis curis est labor. Quia frequenter in rebus gravibus usui est. Non ut minutiis istis ingenia iuventutis distrahantur; sed ut ludicra quaedam artium, sicut aliarum in Re publica rerum serventur. Numquam
<pb id="s0241" n="241" TEIform="pb"/>
in tali labore, tam tetrico, nimis erunt multi, plures in omni re alia, quam scientiarum, curiositate delinquunt.</p>
<p TEIform="p">§. 5. Tunc igitur numerantem sullabas Homericorum versuum, disputantem de Helenae post aurem macula, dubitantem de pudicitia paenelopes, scrutantem veteres lapides, scribentem trecenta volumina Dialectices; quatuor milia Grammatices in Re publica feres? Ita plane, ut aliptem, ut tibicinem, ut cupediarum dispositores, ut facierum fucatores: Honestior tamen est illa Grammaticorum curiositas, et multis crebro opportuna. Multoque magis Physicorum, et Mathematicorum.</p>
<p TEIform="p">§. 6. Multo maior est virorum martiorum in litteratos impetus, frangi animos, otio languescere, fortitudinem imminui contendunt. Nec excusationem audiunt; neque enim sat rationis in armis; vadunt solida vi. Nec tamen cedere debent eruditi, praerogativam habent ab eo, qui ad omnium fastidium cecinit.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Cedant arma togae, concedat laurea linguae.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Olim fortis viri tulit arma disertus: Achillis, Ulysses. Agamemnon non decem Aiaces, aut Diomedes, sed Nestoras optabat. Bella multa consilio, pauca robore perficiuntur.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Oratio gladius est viro acutior ferro.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Bellatorem duo perficiunt, prudentia, et fortitudo. Sine fortitudine, prudentia resistere diu potest, sine prudentia, sortitudo nulla est, et quae eius vicem subit, audacia ruinam struit. Vere dictum.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>.</l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Fortitudo insipiens est imbecillis.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Vere dictum est, <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. <hi rend="italic" TEIform="hi">Duplum cernunt, qui litteras didicerunt.</hi> In bello maxime est opus consilio, quia et celerrime, et prudentissime consulendum est. Celerrime; quia occasiones rapiendae, et inarena consilium capiendum. Prudentissime; quia non licet bis peccare; primus error capitalis est. Eruditus ex historia, ex Philosophia, ex stratagematis, celeriter, et tutius rem decernet, ceteri tardius. Error ille non militum est, sed rusticanorum; solo furore opus esse in bello. Opus est Imperatore, qui militi gratus sit, qui seroces temperare, torpentes erigere, timidos firmare possit: qui socios retinere, dubios allicere, inimicos mitigare possit, qui hosti potentiam detrahere, socios suspectos reddere, ipsosinter se committere queat. Si aliud non esset bellum, quam acies, et in acie solis corporum viribus, more Andabatarum pugnaretur, forte minor esset humanarum rerum cognoscendarum necessitas. An tu obfuisse Xenophonti Philosophiam Socratis, et omnium historiarum cognitionem arbitraris? Iulius Caesar ideo tardius vicerit, quia doctrinam amavit? Luc. lib. 10.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Fama quidem generi Pharias me duxit ad urbes,</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Sed tamen et vestri. media inter proelia semper,</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Stellarum, caelique plagis, superisque vacavi</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Nec meus Eudoxi vincetur fastibus annus.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Pericles Graeciae fulmen, annos quadraginta, eloquentia populum, fortitudine militem, utrumque prudentia gubernavit. Anaxagorae Philosophi, ille discipulus fuit. Dione vix meliorem virum, vix sapientiorem tyrannicidam Graecia agnoscit, at omnia illa ornamenta, Platoni se debere professus est. Maior eruditione, et nomine, Timotheus praestantissimus dux, ab Isocratis disciplina exiens, Graeciae res instauravit. Architas Tarentinus, Philolaum, Xenophon Agesilaum erudiit.</p>
<p TEIform="p">Athenienses Romam, de maximis rebus tres Philosophos miserunt, Carneadem, Critolaum, Diogenem, et bello, et Societate, tamen maxime tractatio erat</p>
<p TEIform="p">instituta. Zeno Eleates rem bellicam ex proposito docuit, atque ex eius Schola plurimi egressi sunt Tyrannicidae; iure, an iniuria, non disputo; hoc assero Scholam eius fuisse plane Mavortiam. Lucullus legendo, subito factus est imperator, et vires Mithridatis ita fregit, ut vincendum aliis traderet. Ipse Tullius, et triumphum ambivit, et prudentius de bello civili, quam Pompeius iudicavit.</p>
<p TEIform="p">§. 7. Ego nec Virgilium, nec Horatium imbelles fuisse arbitror, Ennium etiam fortem virum. Alcaeus, Stesichorus, Archilochus bello etiam nobiles fuere, quamvis posterior potius clypeum relinquere, quam vitam decreverit.</p>
<p TEIform="p">Paci igitur, et bello litterae ex aequo necessariae sunt. Improbe fecit Aggripina, cum Neroni imperaturo negavit convenire philosophiam, timebat enim ne litteris excultus, e potestate matris citius exiret. Nec recte Carolum filium, Ludovicus Undecimus scire plus noluit latine, quam illa verba: <hi rend="italic" TEIform="hi">Qui nescit dissimulare, nescit regnare.</hi> Nam certe multam in eius regno desiderata sunt.</p>
<p TEIform="p">Non abducunt a rebus gerendis litterae, si cum prudentia iungantur: In litteris enim et acta, et agenda discimus, et ante omnia otium detestari. Severus, Pertinax, Antoninus, quod litterati fuere? Tacito acclamatum est. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quis melius, quam litteratus imperat?</hi> et optime sane imperasset, nisi usitata persidia, eum de medio sustulisset: Gordianus orator, et poeta fuit, Misitheum praesectum fecit, et eius consilio recte imperium administravit. Claudam gemmea sententia Iulii 2. Pontificis. <hi rend="italic" TEIform="hi">litterarum scientiam in plebeis argentum esse, in nobilibus, et principibus gemmas.</hi> Addam ego; in ducibus victoriam esse.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.04.13" n="13" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT XIII. <hi rend="italic" TEIform="hi">Academias, et Gymnasia publica instituenda esse.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. ACADEMIAM ab Academo Heroe ita dictam, Eupolis, Timon, aliique testantur, erat in suburbano Athenarum, a porta Dypilo sex stadiis. Locum fuisse insalubrem, et aridum refert Caelius. Et Platonem excusat, qui studiis delegerit, quod eo modo cum prospera nimium corporis valetudine uteretur, eam premere luxuriantem, loci incommodis vellet. Verum cum maxime studiosis sit opus commoda valetudine, atque aura, Plato autem celebritatem, frequentiamque Academiae suae quaereret, persuadere mihi non possum, discipulos eum deterrere, et abigere quemquam in amoenitate Gymnasii voluisse. Quotus enim quisque est, qui non valere potius, quam discere malit? Aut qui discendi causa, pestilentiosam domum adire velit? Alia igitur causa quaerenda, cur Palladi sacrum Gymnasium, in Academia instituerit: Quam ego existimo, quod <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> locus quereretur quietus, a turbis nautarum, a luxuria hortorum urbanorum; nam mentis exercitationes quiete, et solitudine gaudent. Nec ad manum alius erat, aut in potestate Platonis. Verum de salubritate,
<pb id="s0242" n="242" TEIform="pb"/>
atque amoenitate Academiae, paulo aliter sentiendum est, si Plutarchum in vita Cimonis audimus; Is enim locum aridum, ductis aquis purissimis irriguum fecit, et ne more umbroso consevit. Tria fuere Athenis Gymnasia, Academia, Lyceum, et Stoa, Aristotelis peripatos erat in Lyceo, in porticu docebat Zeno princeps Stoicorum, Platonis erat Academia, quae nomen retinuit, ut omnia clara, et Monarcharum immunitatibus fundata Gymnasia Academiae vocentur. Academia constat docentium, et discentium multitudine, privilegiis, et quadam velut Re publica litteratorum.</p>
<p TEIform="p">§. 2. Erigendae Academiae ius est penes Pontificem, et summos Monarchas, cunctasque Res publicas, quoad litteras, et scientias civiles; nam quod ad ius sacrum, Theologiamque spectat, eius cum auctoritate docendi, potestas, a summo religionis antistite peti debet.</p>
<p TEIform="p">S. Thomas tract. contra impugnantes religionem. Ad Papam, Regem, Principem eam potestatem resert.</p>
<p TEIform="p">Ad principes quod attinet, ad eos pertinet, ut statuant, quas facultates in provinciis suis doceri velint, quos in illis versari; privilegia, et immunitates concedere. Non tamen id efficere, ut Scholae illae in aliorum principum regnis, pro Academiis habeantur, si tamen accedat summi Pontificis approbatio, etiam illae habentur ratae. Magni autem interest, supremas docentium cathedras, a summa potestate dependere.</p>
<p TEIform="p">Primo quidem locus deligendus est, studiosis accommodus: In quo requiro aeris subtilitatem, salubritatemque; Fertilitatem, aut faciles accessus, quibus necessaria importari queant, celebritatemque etiam, et cives bene moratos.</p>
<p TEIform="p">Aeris salubritatem in primis princeps aestimabit. Nam et ingeniis conducit, et corporum sanitati, incolas etiam meliores, et decenter moratos habet. Nollem itaque Thebis Boeotiis Academiam constitui, ne crasso in aere, ingenia quoque politiora obbrutescant. Sed in ipsa Attica, Athenis artium inventricibus, ubi est <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>, ubi est totius Graeciae commune Musaeum. Incolas enim dura, et rudi indole, ferre non possunt mitiores musae.</p>
<p TEIform="p">Fecunditatem agri, aut fluminum, portuumque commoditatem necessariam nemo non videt, ut magnae multitudini alimenta suppeditentur. Alioqui sumptu exhauriuntur studiosi, et incolae gravantur.</p>
<p TEIform="p">Hinc consequitur in celebribus urbibus constituendas Academias, aut in cultis oppidulis quibus finitima sint flumina, Emporia, celebritasque. Usitatum id vetustis fuit. Athenae, <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>, propter caeli temperiem, loci commoditatem, diligetiam rerum optimarum, acutissimos cives habuerunt. Cicero pro Flacco, Eus. l. 10. ca. 2. operam itaque liberalibus artibus, aut Philosophiae Athenis dedisse honestissimum erat. Cicc. l. 1. Off. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quamquam te, Marce fili, annum iam audientem Cratippum; idque Athenis, abundare oportet praeceptis institutisque philosophiae, propter summam et doctoris auctoritatem, et urbis, quorum alter te scientia augere potest, altera exemplis: tamen, ut ipse ad meam utilitatem, semper cum Graecis latina coniunxi, neque id in philosophia solum, sed etiam in dicendi exercitatione feci: idem tibi censeo faciendum, ut par sis in utriusque orationis facultate.</hi></p>
<p TEIform="p">Et lib. 3. <hi rend="italic" TEIform="hi">Suscepisti onus praeterea grave, et Athenarum, et Cratippi: ad quos cum tamquam ad mercaturam bonarum artium sis profectus, inanem redire turpissimum est. Quare quantum conniti animo potes, quantum labore contendere (si discendi labor potius est, quam voluptas) tantum fac, ut efficias: neve committas, ut, cum omnia suppeditata sint a nobis, tute tibi defuisse videare.</hi></p>
<p TEIform="p">In eo ipso loco non putavit Cicero infra suam dignitatem esse, si philosophiam ipse quoque profiteretur, ut l. 3. testatur. Romani sane principes iliuc proficiscebantur, Aulus Gell. l. 1. cap. 2. Apud Hierony. ad Marcellum. Dicitur praeclarus orator quendam reprehendisse, quod Graecas litteras non Athenis, sed alibi didicisset. Diu mansit clarissimae civitati illa dignatio. Nazianzenus, et Basilius magnusibi studuere. Verum postea et studiorum gloria, et urbsipsa desecit.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Athenarum tamen laudem, celebritatemque Byzantium magna ex parte in se convertit. Imperii namque maiestatem secutae artes, sedem Constantinopoli posuerunt, adeo ut iam Athenae magis antiqui nominis umbra, quam praesenti bono clarerent. Ita Gregoras, et Fred. Imper. ad Nicol. V. Adiuverunt litteras mirifice, Theodosius, Valentinianus aliique. Addita et regia domus, in qua duodecim doctissimi, lectissimique habitarent, et consulentib. responderent. Zon. li. 3. Quos Leo Iconoclasmo infensos, cum domo, et libris exussit, atque ab eo tempore studia in urbe regia elanguerunt, increvitque barbaries, et tandem imposita est, durissima servitus Turcica. Conati quidem sunt, Bardas, Leo philosophus, Constantinus eius filius, Constantinus Ducas, Alexius Commenus, Andronicus, Logotheta, in pristinum florem reducere Scholas, studia, sed schismate, haeresi, bellis omnia conciderunt.</p>
<p TEIform="p">§. 4. Vetustate, et celebritate paene par fuit Atheniensium Gymnasio Cranium Corinthi phrontisterium, in quo et Dionysius regno pulsus, in fortunae ludibrium litteras docuit. Magna illa civitas, et duobus portubus insignis fuit, Europae, et Asiae tam mercibus, quam ingeniis celebrata. Cynicorum ibi maxime secta floruit, moribus civitatis corruptissimis consentanea. Nam ante semper infamis, D. Pauli tempore, impudentiae, utita dicam, stabulum fuit.</p>
<p TEIform="p">Rhodiorum etiam nobilissimum fuit Gymnasium, sed praecipue in eo Mathesis, et oratoria facultas floruit. Nec Romanorum tantum postremis temporibus nutante iam Re publica, et in Monarchiam tendente; nam et Aristippus ibi de Mathematicis disseruit, et cum in litore notas eruditae arenae naufragus aspexisset; Bene sperare iussit, quod et ibi hominum vestigia apparerent. Panaetium, Stratoclem, Andronicum, Leonidam, Pisandrum, Eudemium, Dionysium Thracem, Apollonium, et ante hos exsulantem AEschinem, viros doctissimos habuerunt. Videtur mihi Rhodos propter opportunitatem navigationis, et loci amoenitatem, Athenis certasse, cum principes Romani eo liberos ablegarent. Cicero filium ibi, et nepotem Quinti filium habuit. Neque id Athenae ignorabant, multi enim Athenienses Rhodi eloquentiae operam dabant: Laert. l. 4. Id factum crebris urbis cladibus esse arbitror, obsidlo Sullana, atque alia incommoda professores artium <reg orig="fugârunt" TEIform="reg">fugarunt</reg>. Romae sero studia sapientiae in pretio haberi coepta, sed magno deinde honore culta sunt. In primariis igitur urbibus floruerunt bonae litterae et Gymnasia, inter quae eminet Berytense, quae Phoeniciae celeberrima civitas est, post Sidonem prope Lyci amnis ostia. Iustinianus
<pb id="s0243" n="243" TEIform="pb"/>
pulcherrimam vocat, et eadem litterarum praerogativa cum nova, et vetere Roma donat. <hi rend="italic" TEIform="hi">Haec autem inquit tria volumina a nobis composita, tradi eis (discentibus) tam in regiis urbibus, (Constantinopolitana et Romana) quam in Berytensium pulcherrima civitate, quam et legum nutricem bene quis appellet, tantummodo volumus, quod et iam a retro principibus constitutum est: et non in aliis locis, quae a maioribus tale non meruerint privilegium. Quia audivimus etiam in Alexandrina splendidissima civitate, et in Caesariensium, et in aliis quosdam imperitos homines divagari, et doctrmam discipulis adulterinam tradere, quos sub hac interminatione et hoc conamine repellimus: ut si ausi fuerint imposterum hoc perpetrare, et extra urbes regias, et Berytensium metropolim hoc facere, denarum librarum auri poena plectantur, et reiciantur ab ea civitate, in qua non leges docent, sed in leges committunt.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 5. Non omittenda antiqua, atque omnium nobilissima Academia, quam Iudaei non in aliquo deserto, sed in urbe principe, ubi sedes regia, et templum, atque omnia sacra gentis constituta erant, collocarunt, cuius augmentum Salomoni debemus, qui a cedro Libani usque ad Hyssopum, quae egreditur de pariete disputavit. Fuere ibi plurima Gymnasia, diversarum sectarum, et diversarum nationum, negat Iosephus philosophiam, et Graecas artes ibi doctas, immo negat hoc licuisse. Verum id sane intellegendum; nam Philosophiam illam errantem, merito excluserunt, si quis enim hodie voluptatem summum bonum esse doceret, si cum Academicis de omnibus dubitaret, si cum Peripato mundi aeternitatem assereret, si fatum Stoicum inveheret, merito legibus et poenis doctores errorum proscriberentur. Cetera nequaquam vetita erant, Grammaticen Hebraeam ad sacras litteras intellegendas, Graecam ad proselytos instituendos addiscebant, leges divinas, et patrias omnes ex instituto docebantur. Eloquentiam, Poesin, seu Hymnodiam, Logicen, Physicen, et Mathematicas disciplinas apud Iudaeos in pretio fuisse, floruisseque nemo ignorare potest, qui consideraverit has scientias, AEgyptios ab Abrahamidis, ab AEgyptiis Graecos didicisse. Essaei epicurismum Sadducaeorum, et hypocrisin Pharisaeorum detestati, ad lacum asphalitem peculiares scholas, in quibus etiam liberales artes docuerunt, seorsum instituerunt. De nobilissimis Gymnasiis Alexandrino, Antiocheno, Ephesino, Caesariensi, Nicomediensi nihil attinet dicere: cum etiam Heliopolitani, Carthaginenses, Cyrenenses publica Gymnasia instructissima habuerint. Priscos prudenter de litteris iudicantes, posteri imitati sunt. Bononia, Ferraria, Florentia, Mediolanum, Neapolis, Patavium, Pisa, Caesaraugusta, Conimbrica, Granata, Hispalis, Salmantica, Toletum, Valentia, Parisii, Andegavum, Aurelia, Burdegala, Lugdunum, Pictavi, Rhemi, Tolosa, Lovanium, Colonia, Treviri, Moguntia, Vienna, Praga, Erfordia, Cantabrigia, Oxonium Academias habent. Non ignoro in Germania praesertim in minoribus oppidis interdum esse publica Gymnasia. Sed eorum vel est commodissimus situs, habentque populosas circum civitates, ut Molshemium, ubi ante annum Serenissimus Leopoldus Archidux Austriae, antistes Argentoratensis et Passaviensis, novam Academiam exstruxit. Ut Padiborna, ubi Westphalorum ingeniosae, et gnavae genti Reverendissimus Episcopus, et Illustrissimus Princeps Theodorus publicum Gymnasium fundavit. Necesse est autem loci esse aliquam celebritatem. Quae non ex civium multitudine dumtaxat, sed ex principum, atque aulae praesentia, ex cleri illustri doctrina, et splendore consequitur: Neque enim quisquam sine risu Bionis Boristhenitae vanitatem meminisse potest, qui ut Scholae auctoritatem compararet, nauticam plebem Scholasticis indutam vestimentis in Gymnasium traxit: Quantum ille aberat ab ea, quam docebat, philosophia? Virorum igitur doctorum, et honoratorum in urbibus Academicis frequentiam postulo. Haec enim res facit, ut morum civilitatem, comitatemque cum litteris imbibant adolescentes. Deinde professores ipsi in luce rei publ. maiore diligentia, dignitate, alacritate dissicillimum docendi munus obeunt, quaeque cavere prudentia suadet, in oculis magnatum, ac censorum evitant. Denique cum honos alat artes, omnes aut Academiae dignitatum, atque honorum diversos gradus inter suos partiantur, non est eorum nisi in magnis urbibus, aut coram principum, nobiliumque consessu aestimatio.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.04.14" n="14" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT XIV. <hi rend="italic" TEIform="hi">Professoribus, et studiosis privilegia danda, et quae conveniant.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. PRivilegia privatorum, non sunt detrimenta Reip. ut multorum sortibus viris invidente malignitate obiectari solet. Cum enim in iustitia, medium, non ex analogia arithmetica constituatur, ut tantum habeat Titus, quantum Caius, sed Geometrico censu, ut ea sit laborum, et periculorum Titi remuneratio, qui est Caii, et pro magnitudine operis, et personae dignitate merces reddatur, non est iniquum inaequalibus, dare inaequalia. Cum vero inter omnia humana, sapientiae studia, primum sibi locum vendicent, magno honore, et immunitatibus ornanda sunt. Si igitur laurea decernitur victori, si victus in Prytanio, si immunitas a vectigalibus, si alia ad fortitudinem invitamenta; quanta est habenda cura sapientiae, qua fortitudo, ceteraeque virtutes reguntur? Privilegia porro sunt vel locorum, vel studiosorum, et professorum in locis privilegiatis, ut vocant, operam studiis navantium. Utraque rerum, et personarum. Omnia merito conceduntur, nam et cives quibus Academia committitur, honoratos esse par est, ut erga eruditos, studia, studiososque recte afficiantur, prodesse illis et velint, et possint.</p>
<p TEIform="p">§. 2. Primum quidem est, ut commodis, libertatique prospiciatur urbis Academicae. Athenienses multis donatos privilegiis fuisse historia refert. Amisso enim imperio Graeciae, et libertate, multo quietius sub Romanorum imperio, litterarum praesidio, quam cum suis legibus viverent, floruerunt. Praecipue eos fovit Adrianus, qui pecunia, frumentoque annuo, studia eorum honoravit, qui Chephaleniam donavit, ita Dio Cassius, Sex. Aur. Victor. Sed vicerat iam olim Adriani munificentiam Demetruis, qui desectione eorum, et dicteriis offensus, frumentaria tamen largitione, pressos inopia levavit. Incivilius iniurias suas ultus est Severus imperator, qui privilegia eorum imminuit.</p>
<p TEIform="p">Possunt ergo omnia, quae pro ratione nationis, oppidorumque natura, negotiis, et situ, ornare, et augere Academicam urbem valent, concedi, qualia sunt: Praerogativa dignitatis inter alia oppida, cum enim senatum Academicum sapientissimum ex Theologis, Iurisperitis, Medicis,
<pb id="s0244" n="244" TEIform="pb"/>
Philosophis, conscriptum contineant, non est dubium urbicam quoque curiam consuetudine doctissimorum virorum, et consilio sapientiorem sore. Deinde quorundam vectigalium immunitatem, praesertim, quae annonam, et commeatus gravare solent, permittendam arbitror. Generale est enim hoc, ut in varias nationes impensum beneficium. Itaque quemadmodum nobilissima Germanici regni sedes Aquisgranum, toto imperio negotiandi libertatem, portoriorumque immunitatem accepit, quod Augusti Imperatores habitationem ibi collocassent, ita quoque benignitas principis requirit, ut urbem, quamcumque sapientiae, virtutis, litterarumque domicilium esse voluit, quasi pater nullosisci damno magnificentius sustentet, quod tamen detrimentu, numerosa studiorum multitudo alio modo compensabit. Tertio, si principi integrum non est toti Rei publicae indulgere, in eos tamen potest esse liberalior, quorum in aedibus, victuque studiosi diversantur; sic enim futurum est, ut minore sumptu, et honcstiora hospitia consequantur.</p>
<p TEIform="p">§. 2. Secundum privilegium est, ut destinato civitatis, uno, alterove loco, et publice artes doceantur. Id omnino necessarium videtur; Magni enim errores privati, ac clanculari, doctores, qui omnes mercenarii sunt, inducere possunt. Theodos. et Valent. vetuerut alio loco Romae doceri, quam in capirolio. L. uni. de li. stud. urb. Romae li. 21. cap. 18. Nec privilegiis uti posse iudico, nisi eos, qui publico loco, publice docentur.</p>
<p TEIform="p">Iulianus sane Alexandrinis, et Caesariensibus prosessioni iuris civilis interdixit, quod indocti lucro inhiantes, iuventutern pravis opinionibus imbuerent.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Doceri etiam in monasteriis, et a religiosis, scientiae possunt. Atque ita olim in usu fuit. Trithemius libr. de laude seriptorum Manual. ca. 16. <hi rend="italic" TEIform="hi">Nec oportet vos prepter studium monasteriu deserere: quia unde prosiciatis, domi potestis invenire. Multos enim doctissimos monachos olim in ordine noctroclaruissecognovimus: quos tantum in coenobiis studuisse scimus. Beda presbyter, et monachus undecumque peritissimus, septennis coenobio traditus fuit: in quo quidquid scripturarum didicit, hausit. Cuius discipuli fuerunt inter ceteros eruditissimi. Alcuinus praeceptor poste a Caroli magni, Claudius, et Ioannes Scotus monachi, in omni doctrina tam divina, quam saeculari excellentes, Graco et latino sermone instructi: quorum mult a praclar exstant opuscula: Rabanus Abbas; et Moguntinus Archiepiscopus paene adhuc puer Fuldensi monasterio traditur: qui quantum in omni scientia prosecerit, eius volumina testantur. Hunc tamen Abbas suus Fuldensis studii causa, in Franciam misit ad Alcuinum Abbatem, cuius iam fecimus mentione, sub cuius magisterio, muliis annis persever avit in coenobio. Strabus monachus Fuldensis, discipulus, et scriba Rabani Abbatis fuisse dicitur: qui iuvenis coenobio datus, doctor insignis effulsit. Sic Haymo, sic Notgerus, sic Hermannus Contractus, sic alii paene innumerabiles monachi doctores excellentes sunt habiti: qui sub regula S. Benedicti humiliter conversantes, coenobia pro Gymnasiis habuerunt. Nec dicimus illis defuisse magistros, qui aliorum praeceptores habiti sunt. Magistros omnino <unclear reason="print blotted" TEIform="unclear">habuerunt</unclear> sed monachos, et regularis vitaeconsocios, qui eos non minus vita, quam doctrina instruebant. Nos queque magistros forsitan inveniremus: si vellemus esse discipuli. Nisi enim humilit. is, et amor scriptur arum mutuo sibi consentiant: monachorum studia nec expedium ordini, nec proficiunt. Amor enim scripturarum sine humilitate, regularis vitae disciplinam destruit: humilitas sine amore, ad scientiam earundem non pertingit. Qui ergo in coenobio doctus fieri desiderat: haec duo inviolabiliter conservet, Imitemur S. Patres, divinid scripturis cum hunnli amore insistentes: et quod illis gratia divina contulit, nobis orantibus, et legentibus sedule non negabit. Quanto enim quisque in lectione assiduus fuerit: tanto si uctum ex eis uberiorem capit. Fructus autem, quem in Sacris scripturis quaerimus, amor Dei, et proximi, et nostri agmio piissimi Salvatoris.</hi></p>
<p TEIform="p">Ea causa pleraque studra Theologica ad religiosas domos, aut personas esse delatas, hodieque videmus. Olim quoque Gregorius magnus, ab haeresi Pelagiana, Britannias repurgavit, sacras lectiones monasteriis delegando. Nec abhorrent ab eorum instituto, tractationes litterarum, quia praeter Iurisprudentiam, et medicinam ceterae scientiae reiserri solent ad Theologiam, quamquam vix Theologus esse sine generali legum cognitione quisquam potest.</p>
<p TEIform="p">§. 4. Non ignoro professionem Monachorum, et asceteriorum divinas occupationes, varietati scientiarum, quae in Academiis docertur, aliquando adversari, ut Carolus magnus recte censuit: in addit. Capis. c. 45. Verum cum ad sacras contiones, ad rerum Conservandarum, regendarumque curam multi applicare se cogantur, cum Abbates plurimi provincias administrent, populosque subiectos gubernent, stationem suam, dignitatemque in imperlo habeant, non debet alienum videri a servo Dei, a viro religioso, ab Eremita coenobii, in tanta piorum magistrorum penuria, Grammaticen, poesin, eloquentiam, Philosophiam profiteri, ut hac occasione pietatem teneris animis instillet. Olim sane magnatum filii, non ad pietatem magis, quam omnem eruditionem egregie instituebantur. Fuere enim monasteria usque ad annum Domini 1200. ferme sola litterarum domicilia. Ab eo enim tempore Academiae institutae sunt, et monasteriorum disciplina lapsa est. Clericis etiam iuris Civilis studium saepe interdum utile est; sed de his alius agendi locus est.</p>
<p TEIform="p">§. 5. Personarum privilegia, hoc est professorum et studiosorum plurima in variis Academiis constituta sunt. Tum ratione dignitatis, tum quia maior ftudiosorum pars peregrini sunt. Quantis vero iniuriis illi obnoxii sint, dum adolescentes patria, et cognatis procul alieno iure vivere coguntur, nemo ignorat: multorum paupertas miseratione digna est, alioru nobilitas itinerum periculis, fraudatorum, et cambiorum faepe dolis destituitur, quibus omnibus nisi legum benignitate succurratur, necesse est a studiis, a sapientia discenda, et aestimanda omnes averti. Qui vero labores studiorum aestimase possit, nemo praeter studiosos est. Habent fateor ingeniosi in tractatione studiorum magnam, et quae omnibus humanis voluptatibus maios sit, de lectationem, quam ob causam studiosis, et laboriosis adolescentibus sacile est esse castis; illa tamen mentis iucundissima recreatio, sensim valetudinem, atque adeo hom inem ipsum, quasi febris quaedam erogat. Nam revera melancholiam, rheumata, capitis, pectorisque, et vitalium morbos, variaque symptomata producit. Adeo ut peculiarem quanda studiosis diaetam, medicorum praestantissimi praescribant. Has ob causas plurima togatis doctoribus privilegia principes contulerunt.</p>
<p TEIform="p">§. 6. Primum privilegium est, ut prosessores; et studiosi in plerisque causis, vel in omnibus exempti sint a iurisdictione ordinarii praetoris, seu iudicis, sed suum habeant senatum, iudicemque;
<pb id="s0245" n="245" TEIform="pb"/>
atque ita quamvis in urbe sit Academia, ipsa tamen suo iure, quasi privata res publica quaedam utitur. Ratio est iusta, quamque omnes civitates Academicae approbarunt. Academiae enim multis, clarissimis, et doctissimis viris constant, quorum iudicio facilius causam legitimam, quam consuli, aut praesecto urbis committas. Deinde multae causae incidunt, quae celeri, et quasi e plano dicta sentententia egent, cum studiosi utpote peregrini, facile ab incolis iniuriam accipiant, opus est iudice minime suspecto, saesumitur autem facile, consulis in civessuos, saepe cognatos, et affines animu esse propensiorem, quam in advenas, et quod crebro contingit, in gentem sinitimam, et exosam: itaque merito ex professoribus, senatoribusque Academicis iudices deliguntur. Hoc tamen plerisque in locis commune iuris axioma servatur, ut actor forum rei sequatur. Atque esse fundamentum Academiae verae, et liberae arbitror, magistratum, et tribunal habere. Quam ob causam magnanimus, et providentissimus antistes Wirtzburgensis Iulius, cum Academiam fundaret, parem illi cum ordinario tribunali suae cancellariae potestatem dedit, nec appellationem, nisi ad solum principem admisit. Merito sane, cum causas gravissimas ipsi principes, iudicio Academiarum saepe numero submittant. Abusum tamen eius privilegii interdum esse animadverti, cum benignitate iudiciorum freta iuventus, inter se digladiatur, aut ad iniurias civium insolescit: quod magno Academiarum dedecore, et studiorum noxa, non raro cives graves obiciunt. Ita Wittebergae contigisse scribit, paulo ante obitum suum Martinus Lutherus ad Synoridem suam; <hi rend="italic" TEIform="hi">Tanta enim flagitia fieri <unclear reason="print blotted" TEIform="unclear">queritur</unclear>, tantamque esse contumaciam, ut eam ferre quatuor. <unclear reason="print blotted" TEIform="unclear">elementa</unclear> nequeant,</hi> ita deinde questi sunt Saxoniae proceres, de Academicorum insolentia. Haec ut sunt vitanda, ita non continuo, cum in aliquam levitatem adolescentiae fervor abripitur, exagitanda Academia est, et privilegia imminuenda, cum vitia iuventutis sedatissime, et facillime per moderatores suos corrigantur; Et sane principes inducti centauricis quorundam aulicorum consiliis, graviter delinquunt, cum auctoritate illis demunt, per quos solos mores sanctos reducere possunt. Quasi vero non in ipsis urbibus, immo aulis principu graviora sunt, quam in alumnis Academiarum peccata, et principestamen samiliarium delictis, sceptra sua sibi excuti nollent. Magno iudicio tanta libertas studiis concessa est, ita Bononiae, Parisiis, Moguntiae. Moguntinae sanem Academiae primum privilegium ita habet, quod Dietherus Archiepis. dedit. <hi rend="italic" TEIform="hi">Elargimur, itaque, condonamus atque concedimus praesentium vigore liter arum. In primis Doctoribus, Magistris, Scholaribus sine studetibus dicti nostri studii Moguntini Iudices, Rectorem et Conservatorem Universitatis, et Ordinarium loci quos de iure habere possunt.</hi> Forum rei sequi actorem statuta aequissima imperant, hoc enim ius commune iam olim decrevit. De processu iuridiciali sic noster fundator constituit. <hi rend="italic" TEIform="hi">Ut autem incorporat is Universitati nostrae circa observationem iudiciarii Ordinis, decisionemque causarum provideatur. Volumus et ordinamus, ut Rector de causis, et quaestionibus quibuscumque inter incorporatos praedictos emergentes cognoscere habeat et valeat. Quisi ut suspectus ab aliqua partium recusetur, arbitros eligi, et alia, quae circa hoc Iura provident, observari volumus.</hi> Nec aemulari, aut detractum suae dignitati aliquid iudicare debent Consules, Satrapae, Praetores, Iudices, si quaedam Rei publicae pars alios habet rectores, et quidem proprios, cum ipsi suos filios praeceptoribus, et paedagogis committant; Quis enim cum Patavium, aut Bononiam ad scientiarum mercatum liberos ablegat, civicis, et non Academicis magistratibus eum subesse aequum censet?</p>
<p TEIform="p">§. 7. Secundum est, ut prosessoribus artium, doctoribus legum, eorum uxoribus sit immunitas, ab omnibus muneribus civicis, et publicis, etiam ab hospitum susceptioni; ita Constantinus censuit. In hac sane causa nostrae Academiae fundator munificus fuit: Verba donationis ita habent. <hi rend="italic" TEIform="hi">Item doctores, magistri, et studentes nostra Universitatis, utpote not arii, et pedelli in persona, et rebus ad eorum victum, amictum et usumpertinetibus immunes sint, exepti et liberi a praestationibus, et solutionibus publicis, per civitate, et Dioecesim Moguntinam, per terram, sive per aquam impositis et imponendis, et ad Archiepiscopos Moguntino pro tempore spectantibus, nec ad solutionem dati, gabellae, vectgalis, telonii, et alterius cuiuscumque raticnis quocumque nomine censeantur, teneantur aut cogantur, quovis modo, dolo, et fraude prorsus cessantibus. Et hanc quidem concessionem, et gratiam de magistris, et scholaribus intellegi volumus, qui etiam collectim in domibus, sive bursis commor antur, ac studentibus, qui de licentia Rectoris obtenta in domibus sive stantiis extra bursas morantibus, et se familianique suam proprio sumptu, et expensis alunt. Item cum liter ar um professores disciplinisque ac moribus instituendos summe quies deceat, et qui meliora sectantur, a tumultu fore alienos. Volumus, et ordinamus, ut Rectoris, Doctorum, Magistrorum et studentium domus, et habitationes, et praesertim Scholae, in quibus collegium Doctores, Magistri et studentes cohabitant, quas vulgari eorum more bursas vocant, aut in quibus honesti studentes de licentia Rectoris petita, et obtenta morantur, et se, familiamque suam proprio sumptu, ac domestica provisione gubernant, hac perpetua immunitate gaudeant, ut nemo officialium, familiave eius, cuiuscumque conditionis, status, aut qualicumque sit evam latissima comissione constitutus, dictac domus sive mansiones tumultuose, aut ductis ruinis invadere, prorupere, aut violare praesumat, fiaudulenta fictione, aut falsa occasione prorsus semota. Et praeterea nullus officiatorum, aut alia quaecumque Ecclesiastica, sive saecularis persona, in civitate Moguntina aliquem, sive aliquos ex Doctoribus, Magistris, studentibus, sive eorum familia invadere, offendere, vimque aut iniuriam inferre praesumat: Si quis vero huius nostrae concessionis, quod absit, contemptor repertus fuerit, nostram indignationem ac poenam pro modo offensionis, doli, aut culpa huiusmodi, infligendam se noverit incursurum.</hi> Et 7. <hi rend="italic" TEIform="hi">Item volumus, quod nullus de nostris officiatis, et officialibus, aut aliis quibuscumque laicis, sive civibus laedat, offendat, turbet, aut alias quovis modo in periculum ponat aliquem Doctorem, Magistrum, aut studeutem verbo velfacto, directe vel indirecte omnibus fraude, et dolo semotis poenasub praedicta.</hi> Cu vero oens qui Scholas obeunt, nec intra Bursas, ut aiunt, vivunt, cum venia Rectoris id faciant, omnes quoque illo privilepio utuntur. Haec quidem de oneribus personalibus clara sunt, deque bonis illis, quae tamquam salaria dantur; de patrimonialibus vero nec legem intellegi puto, nec consuetudo hoc permittit. Ne vero privilegia illa inclutae Academiae, aliorum administrorum ignorantia, vel malitia infringerentur, voluit sapientissimus fundator, omnes urbis Moguntinae officiatos, iureiurando de immunitate Academiae servanda astringi. Ita verba habent. <hi rend="italic" TEIform="hi">Item quilibet officiatus huius nostra civitatis pro tempore exsistens iurabit in manus nostras de servando illaesos doctores, magistros</hi>
<pb id="s0246" n="246" TEIform="pb"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">ac studentes praememor atos in personis, rebus et bonis ipsorum, et de non contravemendo distis privilegiis, sed quod manu teneat eos, res et bona ipsorum ac privilegia supr adicta, ac infra dicenda pro posse, et nosse.</hi></p>
</div2>
<div2 id="CoPK.04.15" n="15" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT XV. <hi rend="italic" TEIform="hi">Plurima alia privilegia studiosorum esse, et quaenam illa.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. PLurima concessit Pontifex, et Imperator, singulique principes, et Res publ. cum vero antiquiorum Academiarum privilegiis soleant sequentes donari, fit ut uno verbo plurima concedantur. Quemadmodu in hac nobilissima Academia factum videmus, de qua ita loquitur Sixtus IV. Pontifex. <hi rend="italic" TEIform="hi">Ad laudem divini nominis et eiusdem fidei Catholicae propagationem, in eadem civitate Maguntina studium generale auctoritate Apostolica tenore praesentium perpetuo erigimus, coustituimus, et ordinamus, ac dict a auctorit are statuimus, et etiam decernimus, quod decetero perpetuis futuris temporibus in illa studium generale vigeat, ad instar Bononiensis, Parisiensis, et Coloniensis studiorum praedictorum, tam in Theologia, Iuris Canonici, et Civilis, quam alia qualibet licita facultate sive scientia, quodque magistri in Theologia, Doctores tegentes ac studentes inibi omnibus et singulis privilegiis, libertatibus, exemptionibus, immunitatibus, <unclear reason="print faded" TEIform="unclear">gratiis</unclear>, et indultis, quib. alii Magistri, Doctores, legentes et studentes in Bononiens. Parisies. et Coloniens. studiis gaudent et utuntur, uti, potiri, et gaudere libere, et licite possint, et insuper illi, qui processu temporis gradus meruerint in qualibet ex facultatibus licitis praedictis, in qua studuerint, sibi docendi licentiam, ut alios erudire possint, ac ut aut Magisterii seu Doctoratus honorem elargiri per Magistros seu Doctores illius facultatis sive scientiae, in qua fuerit examinatio facienda.</hi></p>
<p TEIform="p">Tribus praestantissimis Academiis Bononiensi, Parisiensi, Coloniensi, Moguntinam fundator exaequat, quam dignitatem illa hactenus ita tuetur, ut non modo ex Germania, Polonia, Belgio, sed etiam ex cultissima Gallia illustres, et doctos <reg orig="numerârit" TEIform="reg">numerarit</reg> auditores.</p>
<p TEIform="p">Ne igitur quispiam ignoret, quanto favore Monarchae studia proiecuti sint, neque ipsi studiosi, suorum bonorum sint nescientes, centum illa et octoginta privilegia, seu potius capita privilegiorum, et rubricas, ex consultissimo Petro Rebusso adscribere, animus est.</p>
<p TEIform="p">§. 2. <hi rend="italic" TEIform="hi">Privilegium ex Rebuffo primum.</hi></p>
<p TEIform="p">Omnibus diebus sestis studere, publice profiteri, disputare concessum est. Nempe postquam divinis officiis cultus impensus est. Vetitum putat Rebuffus, si lucri causa fiat, ut si advocatus principaliter lucri causa, studeat die festo. Qua in re nequaquam illi assentior, nam quamvis lucri causa studeat, non est tamen servile studium, et lucri cupido, honestum finem potest sortiri. Nec Ecclesiastica lege lucrum, sed opus servile vetatur.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Secundum.</hi>
</emph></p>
<p TEIform="p">Licet et in templo studere. Exceptiones Rebuffi generales sunt. Non studere tempore quo obligaris audire sacrificium, aut vetitis studere artibus, quod nec extra templum quidem licet, in templo tamen gravius est delictum, quia domum Dei facit domum nequitiae.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Tertium.</hi>
</emph></p>
<p TEIform="p">Possunt scholares domo propria fabros expellere, si studia strepitu interturbent. Magnum est hoc, et paene invidiosum privilegium. Citat tameniura in hancrem Rebuffus; Immo in Monte Pessulano se textorem cantu studiosos impedientem pepulisse, cum enim magistratus iuribus studiosorum auditis, importuno musico praecepisset, vel submissius caneret, vel cederet, ille domum descrere, quam vocem moderari maluit.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Quartum.</hi>
</emph></p>
<p TEIform="p">Huius privilegii causa potest agi die feriata, ita ille. Verum nisi urgenti causa id concedendu puto. Causam legitimam puto. Si ob caniculares, autalias vacationes aliquot hebdomadum institium esset, tum etiam ne integrum Collegium studiosorum diuturnam turbationem perserre cogeretur, etiam die festo res decidi posset.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Quintum.</hi>
</emph></p>
<p TEIform="p">Haec causa de plano, et summarie potest tractari, et finiri, alioqui integros annos itudia possent impediri, cum lite pendente possessionis usum retineat malleator, nec facile studiosi longaevas lites suscipiant.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Sextum.</hi>
</emph></p>
<p TEIform="p">A sententia lata contra malleatorem, non datur appellatio. Id usu, et nisi fallor aequitate abrogatum est, cur enim hocnegetur, si de scientia queratur?</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Septimum.</hi>
</emph></p>
<p TEIform="p">Scholaris potest cogere ad elocandum sibi domum, cubiculum, equum, verum usum eius privilegii nusquam vidi, et sane praestat omnino illo non uti, cum ius illud, ne invitus rem alteri locare cogaris, nec peregrinum in familiam admittere, valde sit rationi consentaneum: Et magni periculi est alieno domum elocare. Usum sane, nullo umquam loco animadverti.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Octavum.</hi>
</emph></p>
<p TEIform="p">Studiosum domo locata expellere non potest dominus, quamvis domo ipse egeat. Si videlicet ea causa reimquenda forent.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Nonum.</hi>
</emph></p>
<p TEIform="p">Finito tempore locationis, si studiosi tantundem atque alii solvere volunt, praeserridebent. Nisi forte, ut fere fit, deteriorem domum faciet studiosorum, quam aliorum inhabitatio, aut sane, si parum commodis sint moribus.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Decimum.</hi>
</emph></p>
<p TEIform="p">Si doctor, vel scholaris domum alteri scholari locatam conduxerit, ante tempus locationis finitum, est excommunicatus.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Undecimum.</hi>
</emph></p>
<p TEIform="p">Si recedat iusta de causa ante tempus finitum, non pro toto anno, sed pro rata tantum solvere tenetur.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Duodecimum.</hi>
</emph></p>
<p TEIform="p">Studiosus recedens de domo conducta; potest alium in locum suum subrogare. Ita tamen ut nullo modo reddatur locatoris conditio deterior.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Decimumtertium.</hi>
</emph></p>
<p TEIform="p">Si statuto civitatis caveatur, ne quis plus frumenti, quam pro usu emat, si pro anno emat scholaris, et tamen post medium annum recedat, non incidit in poenam, si integro anno eo in loco manere constituerat. Hoc privilegium ad omnes extendo etiam cives, quibus fraudi esse non debet, quae iuftitiae est consentanea voluntas.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Decimum quartum.</hi>
</emph></p>
<p TEIform="p">Scholaris recedens, poterit rerum communium partem petere.</p>
<pb id="s0247" n="247" TEIform="pb"/>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Decimum quintum.</hi>
</emph></p>
<p TEIform="p">Fuga, scholasticum non facit delicti suspectum, sed praesumitur parentes visitare, pecuniam quaerere.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Decimum sextum.</hi>
</emph></p>
<p TEIform="p">Commodatum per scholarem factum non sinitio usu, cum vult recedere, revocatur.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Decimum septimum.</hi>
</emph></p>
<p TEIform="p">Contra studiosum finito studio, agere aliquis invitus cogitur, aut si intra tempus a iudice moderandum non agat, perpetuum illi silentium indicitur.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Decimum octavum.</hi>
</emph></p>
<p TEIform="p">Non agnoscunt onus pro hospitiis, in quibus habitant.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Decimum nonum.</hi>
</emph></p>
<p TEIform="p">Libri non sunt tacite obligati pro pensione domus.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Vicesimum.</hi>
</emph></p>
<p TEIform="p">Maleficium potius est, iudice Rebuffo, quam privilegium, ut minus, studiosus inhoneste vivens, quam alius inquilinus possit expelli. Ego non domo duntaxar, sed urbe quoque pellendum censeo.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Vicesimum primum.</hi>
</emph></p>
<p TEIform="p">Non dissimile est, et iniquum, ut in commune hospitium infamia scorta ducantur; sed ilia sunt ex cloaca gentilium, in libros Christianorum deducta, aeterno damnanda silentio.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Vicesimum secundum.</hi>
</emph></p>
<p TEIform="p">Gallis peculiare nominationes obtinere, sed queritur leges illas iam eversas esse Rebuffus.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Vicesimum tertium.</hi>
</emph></p>
<p TEIform="p">Studiosus pecuniae quaerendae causa profectus domum, et statim reversus retinet privilegia studii, et in quinquennio tempus illud computatur. Verum in plerisque Germaniae Ecclesiis cathedralibus, aliisque id non servatur. Sed si vel unica nox biennium interruperit, reliqui temporis universi sit iactura. Quam legum severitatem, mali mores peperere. Hoc addendum esset, ut diligentiae et profectus testimonium ferrent. Nunc multi biennio, in opulentis urbibus otiantur, aut luxuriant.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Vicesimum quartum.</hi>
</emph></p>
<p TEIform="p">Nominati cum praesentant praelatis suas nominationes, et requirunt beneficia, non possunt examinari, quia eos iam unversitas examinando, et gradum conferendo probavit. Haec quidem ut plurimum servantur, immo hic Moguntiae magistri philosophiae, ne pro ordinibus quidem examinantur, alibi tamen doctores etiam Theologiae, Ecclesia examinat, et omnino ius hoc retinet Ecclesia, nec dependet ab universitatibus. Neque nunc tutum est, postquam multae Academiae non idoneos ad gradus promovent; id enim fieri luce clarius est. Vidi ego artium, et Philosophiae magistros, qui inter tres Syllogismorum figuras, nullum discrimem noverant. Nec intermittit Italia, nobis cottidie quosdam mittere doctores diplomatarios, qui statuere vix possunt qua in facultate sint promoti: Hinc multi disputant contra Academiarum privilegia. Sane Ludovicus XII. poena suspensionis privilegiorum, et alia arbitraria afficit eas Academias, quae non idoneos moribus, scientia, meritis, promovent. Ita omnino conandum est, ut se ipsae Academiae reforment.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Vicesimum quintum.</hi>
</emph></p>
<p TEIform="p">In Gallia parochos oppidorum gradus habere necesse est, aut sane triennio studuisse oportet, quod studium de Theologia intellegendum puto. In Germania multae praebendae magisterium, aut Baccalaureatum requirunt.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Vicesimum sextum.</hi>